مقدمه
سپاس و ستايش خدايي را كه انسان را آفريد و درود بر همه پيامبران ، خاصه بر سرور كائنات ، حضرت محمد – صلي الله عليه و آله و سلم – و اهل بيت گرامي او باد كه چراغ هاي روشني بخش تاريكي ها و كليه درهاي سعادت و كرامت اند .
راه صحيح دستيابي به كمال عبادت و بندگي خدا عمل به آموزه هاي اسلامي – دوري از گناه – اصلاح قلب و تهذيب جان مي باشد .
گناه مانع از تقرب به خدا است و هر اندازه كه موانع تقرب انسان به آفريدگار يكتا كمتر باشد و بيشتر از او امر الهي پيروي كند روح قدسي اش به عالم بالا – افزون تر عروج خواهد نمود .
با مراجعه به مدارك اسلامي مشاهده مي كنيم خداوند براي تمام مسائل – معيارها – قوانين و دستورالعمل هايي در نظر داشته كه بر اساس سرشت انسانها برنامه ريزي شده است كه آدمي در سايه عمل به انها به عاليترين درجات انساني مي رسد و قدم به والاترين مراتب وجود مي گذارند . در جهان هستي انسانها همه در يك سطح هستند و بر اساس رنگ يا دانش و يا زيبايي و … بر يكديگر برتري ندارند بلكه ملاك واقعي تقوا و پرهيزكاري است . خداوند در سوره حجرات / آيه 13 مي فرمايد :
(( ان اكرمكم عند الله اتقاكم )) (هماناگرامي ترين شما در نزد خدا با تقواترين شماست )
كبر عبارت است از اين كه كسي خود را نسبت به ديگري بزرگ بشمارد و در روايات چنين تعريف شده است . امام صادق (ع) مي فرمايند ( تكبر اين است كه مردم را كوچك و خوار و حق را سبك بشماري ) (1)
روش تحقيق در اين مجموعه – روش كتابخانه اي و مصابحه اي مي باشد – در روش كتابخانه اي بنا به اقتضاء طبيعي پژوهش هاي اخلاق – از منابع و ماخذ معتبر و كهن اخلاقي – قرآن و نهج البلاغه – كتب روايي و كتب مولفان قديم و معاصر استفاده شده است و از روش مصابحه اي هم نه به عنوان يك روش اصلي – كلبه فرعي و به جهت آشنا شدن از ميزان آگاهي مردم و اقشار مختلف در رابطه با موضوع مربوطه – استفاده شده است .
1) محمد كليني اصول كافي ، جلد 2 ، تهران ، دارالكتب الاسلاميه ، 1365 ش ، ص 309
در مورد تكبر آيات و روايات بسيار است . با بيان معناي تكبر و اقسام آن و نيز توضيح علل و آثار و عواقب زيانبار آن در اين مجموعه سعي شده راهكارهاي مناسبي براي مقابله و درمان آن ارائه شود تا با شناخت صحيح و آگاهي از عواقب زيانبارش رو به تواضع نهاده و خود را از اين بيماري اخلاقي نجات دهيم .
اين مجموعه از سه بخش تشكيل شده است ، بخش اول شامل سه فصل مي باشد ، در فصل اول ابتدا معناي لغوي كبر و معناي اصطلاحي آن از نظر علماي اخلاق و از نظر روايي ، بيان شده است و همچنين بحث افتراقي كبر با واژگان ديگر بيان شده است . در فصل دوم مستثنيات تكبر بيان شده است ودر فصل سوم حد تكبر و جايگاه متكبران در دنيا و آخرت توضيح داده شده ، البته در اين قسمت به بررسي بيشتر رواياتي كه در اين زمينه آمده نيز پرداخته شده است .و بخش دوم شامل دو فصل مي باشد كه در فصل اول علل و ريشه هاي تكبر بيان شده و در فصل دوم اقسام تكبر از جهات مختلف بررسي شده است .و بخش سوم نيز شامل سه فصل مي باشد در فصل اول از اين بخش ، نشانه هاي تكبر بيان شده است و در فصل دوم به پيامدهاي زيانبار تكبر اشاره شده است و در فصل سوم به بيان راهكارهاي مناسب براي زدودن كبر از نفس پرداخته ايم .
« والحمد الله اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا ؛ و الصلاة والسلام علي محمد وآله الطاهرين »
پيشنهاد
هدف از آفرينش رسيدن به كمال مي باشد ؛ راه رسيدن به تكامل ، عمل به تعاليم اسلام و دوري از گناه و معصيت است ، انسان درسايه عمل به آنها به عالي ترين درجات انساني مي رسد .
در جهان امروز از طرفي خداپرستي به سستي گراييده ، نفوذ مذهب كاهش يافته ، و ضامن اجراء مكارم اخلاق ضعيف شده است و از طرف ديگر خلاء سجاياي انساني و خلقيّات كريمه به خوبي احساس مي شود ، جوامع پيشرفته از اين كمبود معنوي و انحطاط روحاني رنج مي برند و آرزو دارند موجباتي فراهم آيد تا هر چه زودتر اين نقص جبران شود .
براي از بين رفتن كمبودهاي معنوي و انحطاط روحاني در جهان امروز به خصوص جوامع اسلامي ، بايد تغييراتي در نظام آموزشي صورت گيرد . در حوزه ها ساعات درس اخلاق افزايش يابد ، در دانشگاهها ساعتي براي براي درس اخلاق در نظر گرفته شود ، آموزش و پرورش نيز براي دانش آموزان در مقاطع مختلف ، ساعاتي را براي آموزش درس اخلاق ، در نظر بگيرد تا دانش آموزان همان گونه كه علوم مختلف را مي آموزند ، علم اخلاق را نيز فرا گيرند . با اين كار آنها با صفات و رذايل اخلاقي آشنا خواهند شد و زماني كه به سن تكليف مي رسند با شناختي كه نسبت به اين مسايل پيدا كرده اند در زندگي با مشكلات كمتري روبرو خواهند شد .
در زمان جواني ، فرد زودتر مي تواند با رذايلي كه در وجودش ريشه دوانيده است مقابله نمايد و هر اندازه ، سن او بالا مي رود اين مبارزه سخت تر خواهد شد . اگر اين آموزش ها از زمان كودكي به افراد داده شود سازندگي آن بيشتر است ، اين اشخاص زماني كه بزرگ مي شوند و هر كدام براي خود زندگي تشكيل مي دهند ، فرزندان خوبي تربيت نموده و به جامعه تحويل خواهند داد . اگر كسي در مسايل اخلاقي به جايي برسد كه اخلاق فضيلت يا رذيلت براي او ملكه شود و كم كم صورت نوعيه ي او را بسازد ، او حقيقتاً حيوان يا فرشته يا شيطان مي شود .
قوام دين به اخلاق است و طلبش بر جميع مسلمين واجب است . و بدين وسيله است كه پيروي از رسول اكرم (ص) و خانواده گراميش ميسر مي شود ، زيرا اخلاق حسنه نجات بخش و اخلاق نكوهيد ، سمّي است كشنده كه باعث دوري از پروردگار و دخول در نظام شيطان معين مي شود .
خداوندا ! ما را از اين خواب طولاني بيدار كن ، و از مستي و بي خوابي هوشيار فرما ، دل ما را به نور ايمان صفا بده ، به حال ما ترحم فرما ، تو خود ما را دستگيري كن و از چنگال شيطان نجات بده .
« بحق اوليائك محمد و آله الطاهرين ، صلوات الله عليهم اجمعين »
نتيجه :
يكي از گناهان بزرگ تكبر است كه مفاسد بسياري دارد و سرچشمه بسياري از گناهان مي باشد . مؤمن با فضيلت خود را بر ديگران ترجيح نمي دهد و برتر نمي شمارد زيرا مي داند ملاك برتري تقوا و پرهيزگاري است كه البته تنها خداوند بر اين مسئله آگاه است و مي داند كه چه كسي پرهيزگارتر است . تكبر زيبنده خداوند متعال است همانطور كه خداوند در سوره حشر / آيه 33 مي فرمايد :
« العزيز الجبار المتكبر » ( خداوند عزيز و توانمند و متكبر است ) .
تكبر داراي اقسام گوناگوني است كه بدترين آن تكبر نسبت به خداوند است زيرا موجب كفر و دوري از خداوند مي شود .
علل زيادي هستند كه موجب تكبر مي شوند، تكبر در حالي كه آثار مخرب و زيانباربسياري رادر بر دارد ، منشاء بسياري از گناهان ديگر نيز است ، مفاسد و زيان هاي تكبر ، هم بر خود شخص وارد مي شود و هم بر جامعه .
گاهي يك فرد است كه خود را بر ديگري ترجيح مي دهد و خود را برتر مي شمارد و گاهي يك جامعه يا گروه و يا يك طبقه بر جامعه اي ديگر و يا طبقه اي ديگر تكبر مي ورزد .
افرادي كه گرفتار اين رذيله اخلاقي هستند براي مبارزه و مقابله با آن بايد با يقين كامل براي مقابله با آن آماده شوند ، زيرا داشتن اطلاع و آگاهي نسبت به اين رذيله و دانستن اين مطلب كه تكبر از ديد شرع و عقل مورد مذمت مي باشد كافي نيست . مي بايست به آنچه كه علم داريم عمل كنيم و اين در صورتي امكان پذير است كه آن چه را مي دانيم ، باور داشته باشيم باتعيين و باور است كه مي توان قدم در حيطه عمل نهاد . ممكن است اشخاص زيادي باشند كه بدانند كه تكبر مذموم است و از گناهان كبيره است و عذاب اخروي دردناكي براي متكبر است ، همانطور كه يك پزشك مي داند كه سيگار براي او مضر است و امّا باز هم سيگار مي كشد و نيز مي دانيم كه مرده ترس ندارد امّا باز هم از او مي ترسيم پس بايد به مرز يقين و باور برسيم تا بتوانيم در مقابل اين رذيله ايستادگي و مقابله كنيم و اگر در وجود ما ريشه دوانيده است ، آن را از بين ببريم .
« پروردگارا ما را از اين رذيله زشت دور فرما »
