قواعد تجوید
همون طور که می دونید یکی از ارکان یک تلاوت مناسب و خوب، تجوید قابل قبول و عالی است. یعنی یک تلاوت زمانی به معنای حقیقی کلمه، تلاوت است که ارکان آن استوار و تزیینات آن به جا باشد و یکی از ارکان که فرق گذارنده بین قاری عرب و غیر عرب است تجوید است.
بحث ما در این جا بررسی برخی نکات تجویدی است که شاید در تلاوت بزرگان هم یک عیب محسوب می شود و با معیار های قرائت مجوّد ناسازگار است. ان شاءالله در این پست و پست های آینده به بررسی این نکات و بعضا اشکالات ممکن می پردازیم و اگر علمش پیش من حقیر باشه راه های فرارش رو هم میگم.
1- تلفظ «واو» به صورت مفخم قبل از حروف مفخم
این نکته، مورد ابتلای قراء بزرگ نیز در برخی موارد است. اگر در برخی تلاوت ها دقت کرده باشید، متوجه می شوید که برای تلفظ کلمه ای مانند «و الله» علاوه بر تفخیم الف لفظ جلاله، حرکت «واو» را نیز به صورت الف فارسی یک حرکتی می خوانند که مسلما این اشتباه محض است. یا مثلا کلماتی مثل: « و الصابرین»، « و الراسخون» و…..
حال پیشنهاد حقیر برای مبتلا نشدن به این عیب تجویدی, افزایش فاصله ی بین «واو» و کلمه بعد و پس از آن نزدیک کردن آن آن دو تا حدی که دیگر فاصله ای بین آن ها نباشد و به حالت اصلی دست پیدا کرده باشیم.
این روش در اکثر نکات تجویدی کاربرد دارد و ما از آن به بخش بخش کردن نام می بریم. مثلا برای کلمه ی « و الراسخون» اول سعی بر اجرای «واو» با فتحه ی عربی کنیم و سپس «الراسخون» را تلفظ کنیم. حال باید مرحله به مرحله سعی کنیم این دو قسمت را به هم نزدیک کنیم بدون این که لطمه ای به تلفظشان وارد شود. (هردو را به همان صورتی که هستند به هم نزدیک کنیم.) این دو پارت را آن چنان بدون فاصله اداء کنیم که به تلفظ صحیح دست یابیم.
2- تلفظ حروف مستعلیه و «راء» در حالت مفتوح
همه ی دوستان می دانند که هشت حرف «ص،ض،ط،ظ،غ،ق،خ،ر» در هنگامی که پایه «الف مدی» باشند باعث تفخیم الف مدی می شوند و به قولا آن الف را – به جز تنها مورد اماله در روایت حفص- مثل «آ» فارسی اداء می کنیم. اما آیا این حالت در حالت مفتوح این حروف نیز اتفاق می افتد؟
از آن جا که فتحه از «الف مدی» گرفته شده است (بر خلاف برخی که می پندارند الف از فتحه گرفته شده است) پس می توان در یک حکم کلی بیان کرد که: تبعیت فتحه از استعلاء یا تفخیم حرف مفتوح همچون تبعیت الف مدی از پایه خود است.
لذا اساتید برای راحتی کار، راه کاری را پیشنهاد می دهند که بدین شرح است:
برای اداء این حروف در حالت مفتوح مثلا کلمه « رَبّ » پس از اداء حرف راء از مخرجش، یک الف مفخم (صدایی شبیه آ در فارسی) را به اندازه ی یک حرکت (به طول یک نت سیاه) تلفظ می کنیم تا تلفظ صحیح را اجرا کرده باشیم.
3- میزان کشش مد لین
در منابعی همچون کتاب حلیه القرآن میزان کشش مد لین در روایت «حفص از عاصم» به «طول»، «توسط» و «قصر» ذکر شده است. اما مقصود از «قصر» در این جا چیست؟ آیا همان دوحرکت معروف یعنی به اندازه ی یک الف است؟
پاسخ پرسش اخیر منفی است. چرا که ما در واج شناسی فارسی واج ها را به دو دسته ی «صامت» و «مصوت» تقسیم می کنیم. همین تقسیم بندی در لسان عرب نیز جاری است (گرچه بحثی از این موارد در کتب صرف و نحو آن چنان نشده است). حال می خواهیم بررسی کنیم که ساختمان یک مد لین به چه صورت است.
همه ی دوستان مطلع هستند که حرف مدی زمانی تشکیل می شود که یک حرف از حروف «واو، یاء، الف» باشد و قبل از آن حرکت متناسب با همان حرف مدی بیاید. یعنی حروف مد بدین گونه اند: «الف ما قبل مفتوح»، «یاء ماقبل مکسور» و «واو ما قبل مضموم». لذا تنها مدی که حرف مد آن با مدود دیگر تفاوت دارد مد لین است چرا که نه «واو ماقبل مفتوح» و نه «یاء ماقبل مفتوح» هیچ کدام متشکل از حرف مد و حرکت متناسب با خودش نیست. پس می توانیم به این حروف (حروف مد لین) لقب «صامت» را اطلاق کنیم نه مصوت.
حال آیا کشش یک صامت به اندازه های بیش از یک حرکت ممکن است؟
این نکته در مورد مد لین استثناء است یعنی قاری استثنائا (در کل لغت عرب تنها مورد کشش صامت همین مورد است) می تواند یک صامت را بیش از اندازه ی طبیعی کشش دهد. اما عدد میزان کشش در این مد نیز با بقیه ی مد ها تفاوت دارد و آن هم بدین گونه است که مقصود از «قصر» در این جا اداء حرف لین به اندازه ی یک حرکت (میزان فاصله ی زمانی اداء یک صامت) است نه میزانی که در مد های دیگر به «قصر» مشهور است و میزان آن دو حرکت است.
4- تلفظ حرف مرقَّق در بین دو حرف مفخّم
چهارمین نکته ای که زیاد در تلاوت ها موجب اشتباه می شود قرار گرفتن چند حرف مفخم و مرقق پشت سر هم و به اصطلاح کم بودن سرعت تجویدی قاری است. این کمبود سرعت بحث جداگانه ای را می طلبد که ان شاءالله در آینده در مورد آن مطالبی را خواهم نوشت. اما مورد بحث ما تلفظ کلماتی مانند « و ارزقنا» است که قبل از «ز» حرف مفخم «راء» و بعد از «ق» است. حال تلفظ حرف «زاء» در این حالت کمی پیچیده تر از حالتی است که دو طرف راء حرف غیر مفخم باشد.
چرا که دستگاه تکلم قبل از حرف بدون تفخیم، بسته و در حال اجرای یک حرف مفخم است و پس از آن نیز باید به همان حالت دربیاید اما در این وسط باید دستگاه دهان یک تغییر حالت اساسی پیدا کند و به همان حالت قبلی دوباره برگردد.
پیشنهادی که به بسیاری از افراد شده و خوشبختانه جواب مثبت بوده است تفکیک است. بدین صورت که تمامی حروف و مصوت هایشان را به صورت جداجدا بخوانیم و سعی کنیم همان گونه که در حال منفک از یک دیگر تلفظشان می کنیم به هم نزدیکشان کنیم و به صورت کلمه درشان آوریم.
5- عدم قلقله حروف غیر مقلقل در محل وقف
همان گونه که دوستان مطلعند حروف مقلقل پنج حرفند که عبارتند از: «ق،ب،ط،د،ج». در برخی منابع تجویدی صفت قلقله را به دو قسمت کبری (برای واقع شدن این حروف در محل وقف که مسلما قلقله آن واضح تر است) و صغری (در حالت میان کلامی) تقسیم می کنند که این مطلب نشان دهنده اهمیت اداء حرف آخر (هنگام وقف) است. حال اگر این حرف دارای قلقله باشد که تکلیفش مشخص است و باید با قلقله (که طبق تعریف برخی دادن یک سوم حرکت فتحه یا کسره به حرف مقلقل است) اداء شود اما اگر قلقله نداشته باشند چگونه اداء می شوند؟ اگر حرفی غیر مقلقل بر موضع وقف ما منطبق شود ما باید حرف را بدون اعطای حتی کوچکترین حرکت اداء کنیم یعنی اگر حرف «ن» در محل وقف ما باشد باید صفات «جهر و غنه» آن به خوبی اداء شود. برای تسهیل این امر می توانید حرف آخر را جدای از حروف دیگر و با مکثی کوتاه اجرا کنید و به مرور خودتان را به اتصال این حروف عادت دهید. این امر کمی زمان بر و وقت بر است اما مطمئنا بر فصاحت عربی ما اثر مستقیم دارد.
6- مخرج حرف «ض»
پر بحث ترین حرف از حروف عربی از لحاظ موضع و مخرج همین حرف ضاد است که تقریبا با بررسی کتاب های مفصل تجویدی هم نمی توان نتیجه ی خوبی را در مورد نحوه ی تلفظ این حرف گرفت چرا که اقوال بسیار بعید از هم و غیر متشابه در این باب بسیارند. مثلا برخی معتقد به ادای این حرف با صفت شدت هستند ( ! ) و برخی معتقد به داشتن صفت رخوت توسط این حرف هستند. حتی برخی معتقد به این نکته اند که «ض» فقط باید به گونه ای تلفظ شود که با «ظ» تفاوت داشته باشد (یعنی اساسی ترین نکته در بابا تلفظ ضاد را همین تمایز آن با «ظ» می دانند)!
حال این که هر کس طبق کدام نقل عمل می کند برای ما قابل احترام است اما آن گونه که از روایات و اقوال متعدد و مشهور بر می آید حرف ضاد از محبوس شدن کناره زبان بین دو ردیف دندان بالا و پایین آسیایی تا قبل از ثنایا و خروج صدا از حنجره تولید می شود. اما اقوال ناصحیح دیگری نیز در کتب مختلف وجود دارد مثلا « تلفظ ضاد به صورت دال مفخم» یا « تلفظ ضاد به صورت ضربه ای» و……
اما همانگونه که خدمت دوستان عرض کردم به نظر حقیر این تلفظ (نحوه ی بالا) متقن تر و معقول تر به نظر می رسد.
