دعا در قرآن
انسان در طول حیات همواره با دعا مأنوس بود ه و با آن به سر برده است. نیاز بشر به دعا چنان گسترده است كه تنها اختصاص به مؤمنان نداشته بلكه در طول تاریخ در زندگى كافران نیز وجود داشتهاست. ولى آنان، در اثر گمراهى، این عمل مقدس و پراهمیت را در جایى غیر از جایگاه شایسته آن به كار مىبرند. دعا در قرآن از مسائل مهمی كه جزء نیازهای انسان محسوب می‌شود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویی از فطرت و ضمیر آدمی نشأت می‌گیرد.
وقتی سیر و سیاحتی به این كره خاكی می‌كنیم و با ملتهای مختلف و ادیان گوناگون و سنن و رسوم متفاوت آنها روبرو می‌شویم، می‌بینیم كه هر كدام برای خود اوراد و اذكار و دعاهای مخصوصی دارند و هیچ جای دنیا را نمی‌یابیم كه مردمش از دعا جدا وبی‌نیاز باشند. حتی آنها كه بت می‌پرستند در معابدشان با تمام قد به خاك می‌افتند و دعا می‌خوانند.
قرآن كریم مىفرماید: «و ما دعاء الكافرین الا فى ضلال» (1) ; دعاى كافران، كه غیرخدا را مىخوانند، در گمراهى است و راه به جایى نمىبرد.
بزرگترین خدمتى كه ادیان الهى، به خصوص اسلام بزرگ، به بشریت كردند این بود كه فرزندان آدم را از این انحراف آشكار بازداشتند و آنان را به پیمودن راه صحیح و شایسته هدایت كردند.
در قرآن كریم و كلمات معصومان – علیهمالسلام – موضوع دعا، بسیار مورد توجه واقعشده، جایگاه شایستهاى بدان اختصاص یافتهاست.
واژه دعا
فیروزآبادى در معناى دعا مىگوید: «الدعاء: الرغبة الى الله …»; یعنى دعا همان میل و توجه به سوى خداست (2(
راغب اصفهانى مىنویسد: «… دعوته: اذا سالته واذا استغثة … والدعاء الى الشىء: الحث على قصده …»; یعنى اینكه مىگویى: «دعوته» هنگامى است كه از او چیزى بخواهى و زمانى كه از او یارى بخواهى… .1- خواندن به سوى چیزى2- به معناى كسى را به كارى و چیزى دعوت و ترغیبكردن است … (3)
در قرآنكریم، دعا به صورتهاى گوناگون در معناهاى متعدد به كار رفتهاست و شاید بیشترین و مهمترین آنها همان دو معنایى باشد كه از (( مفردات راغب)) نقل شد.
براى نمونه قرآنكریم مىفرماید: «و الله یدعوا الى دار السلام» (4) ; خداى بزرگ مردمان را به سوى بهشت دعوت مىكند.
و نیز مىفرماید: «یاقوم ما لى ادعوكم الى النجاة و تدعوننى الى النار تدعوننى لاكفر بالله و اشرك به.» (5)
اى قوم من، چه شدهاست كه من شما را به سوى نجات فرامىخوانم و شما مرا به سوى آتش مىطلبید؟! از من مىخواهید تا به خدا كافر شوم و بدو كفر ورزم.
در این دو آیه و نظایر آن «دعا» به معناى دعوت و تشویق به سوى چیزى است.
پروردگار بزرگ در آیه دیگر مىفرماید: «و اذا سالك عبادى عنى فانى قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان …» (6) ; و هرگاه بندگانم درباره من از تو پرسیدند، پس من [بدانان] نزدیكم و پاسخ دعاكنندهاى كه مرا مىخواند مىدهم.
و نیز مىفرماید: «امن یجیب المضطر اذا دعاه و یكشف السوء» (7) ; آیا چه كسى جواب انسان مضطرى كه خدا را خوانده و از او استغاثه مىكند مىدهد؟ و بدى را برطرف مىكند؟
در این دو آیه و امثال آن مقصود از «دعا» طلب نیاز و استغاثه و دست احتیاج به سوى حضرت حق درازكردن است.
گستره دعا
موضوع مهم دیگر در باب دعا گستره آن است. زیرا هرچه قلمرو نفوذ و دامنه وجود این عنصر ارزشى در بین موجودات وسیعتر باشد، بر میزان اصالت و شرافت آن نیز افزوده مىشود; و «دعا» حقیقتى است كه میدان حضور آن تمامى پدیدهها و همه ممكنات است. مجموعه آفرینش رو به سوى او دارند و در هر لحظه از مبدأ پرفیض و سرچشمه هستى تقاضاى نزول فیض مىكنند.
قرآنكریم مىفرماید: «یسأله من فى السموات و الارض كل یوم هو فى شان» آسمانیان و زمینیان دست طلب به سوى او دراز دارند و او هر روز در شأنى از اداره عالم است (8)
به عبارت دیگر، چنانكه انسان به لحاظ تشریع موظف به دعا و درخواست از خداست، سایر موجودات نیز به لحاظ تكوین لحظه به لحظه بدان مشغولند و دو جریان «فیضگیرى» و «لطفبخشى» از دیرپاترین نظامهاى حاكم جهان آفرینش و عامل پیدایش آن است. نهایت اینكه تفاوت بین این دو نوع درخواست به وساطت اراده و اختیار است.
دوش مرغى به صبح مىنالید***** عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
یكى از دوستان مخلص را ***** مگر آواز من رسید بگوش
گفت باور نداشتم كه تو را ***** بانگ مرغى چنین كند مدهوش
گفتم این شرط آدمیت نیست ***** مرغ تسبیحگوى و من خاموش (12(
پىنوشت ها:
1 – سوره رعد، آیه14. 2 – قاموس المحیط، ج4، ص329. 3 – المفردات فى غریب القرآن، ص170. 4 – سوره یونس، آیه25.
5 – سوره غافر، آیه41. 6 – سوره بقره، آیه186. 7 – سوره نمل، آیه62. 8 – سوره رحمن، آیه55. 9 – تفسیر المیزان، ج2، ص33. 10 – سوره فصلت، آیه11. 11 – آلعمران، آیه83. 12 – گلستان سعدى، ص85، در اخلاق درویشان.
بنابراین دعا جزء نكات جدی و فطری ماست، ولی جای این گفت وگو هست كه چگونه دعا كنیم و در برابر چه كسی دعا نماییم و بالاخره مسیر صحیح دعا كدام است؟
قرآن شریف كه چیزی را فرو گذار نكرده و جامعیت آن بر كسی پوشیده نیست، در تمامی مسائل مربوط به دعا، رهنمودهای بسیار روشن و جالبی را فرموده و در این جا كه محور سخن درباره لزوم و ضرورت دعاست به دو آیه اشاره می‌شود تا فطرتهای خفته و آشفته در خواب بیدار شوند و بیش از پیش به این مهم بپردازند.
قُلْ ما یَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُمْ[1]؛ بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من اعتنایی به شما ندارد.
وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ[2]؛ یعنی پروردگارتان گفته: مرا بخوانید تا اجابت‌تان كنم كسانی كه از پرستیدن من كبر می‌ورزند به خواری به جهنم وارد خواهند شد.
امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ در تفسیر و تبیین این دو آیه چنین فرموده است: منظور از كلام خداوند كه می‌فرماید: ان الذین یستكبرون… دعاست كه برترین عبادت، دعا می‌باشد.[3] و از آن گرامی سؤال شد آیا زیاد قرآن خواندن بهتر است یا زیاد دعا كردن.[4] امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: دعا خواندن، آیا نشنیده‌ای كه خداوند متعال می‌فرماید: «قل ما یعبو ابكم…» بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من به شما اعتنایی ندارد.
الف) ادب در دعا
این كه انسان باید بداند چه چیزهایی از پروردگار خویش طلب كند و چه عباراتی را در این مرتبه استخدام نماید تعبیر به ادب در دعا می‌شود.
در قرآن اغلب آیاتی كه به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است كه اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتی از خداوند تبارك وتعالی طلب كنند.
رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ[5]؛ خدایا در دنیا و آخرت بر ما نیكی عطا كن و ما را از آتش نگه دار.
رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَكَ[6]؛ خدایا ما را از مسلمین قرار ده و نسل ما را از ایمان آورندگان بر تو قرار ده.
رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَهً[7]؛ خدایا قلب ما را بعد از هدایت آلوده نكن و برنگردان و رحمتت را بر ما هدیه كن.
و دهها آیات دیگر كه همانند آیات فوق، ادب در دعا را به ما می‌آموزند.
چند چیز نشانگر رعایت ادب در دعا محسوب می‌شود، كه اینك به مواردی از آنها می‌پردازیم:
1- بسم الله الرحمن الرحیم؛ رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید دعایی كه اولش با بسم الله شروع شود رد نخواهد شد.[8]
2- ثنا و تمجید پروردگار؛ امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: در نوشته‌های امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ بود كه قبل از دعا، مدح و ثناء حضرت حق را بگویند.[9]
3- صلوات بر محمد و آل محمد.
4- توسل به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ: امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمودند: هر گاه از خداوند تبارك و تعالی تقاضایی داشتی بگو خداوندا از تو می‌خواهم كه بحق محمد و علی كه نزد تو مقام والایی دارند حاجت مرا برآورده سازی.[10]
5- دعا در حق دیگران
ب) اخلاص در دعا
اخلاص در دعا به خاطر تفاوت درك و شناخت افراد مراتبی دارد. بعضی در این مقام هستند كه انگیزه را از دعا خواندن از مقاصد مادی و دنیوی پاك كنند و با توجه به ثواب و عقاب اعمال و به قصد رسیدن به حور و غلامان و قصرهای آخرت و ترس از عذاب دوزخ دعا می‌خوانند و به همین علت در كتابهای دعا جستجو می‌كنند و هر دعایی كه ثواب اخروی بیشتری داشت انتخاب می‌كنند.
و برخی پا را فراتر نهاده و بدون طمع رفتن به بهشت و یا ترس از آتش جهنم، بلكه فقط جهت برقراری ارتباط با معبود و انس با حضرتش دعا می‌خوانند كه این گروه از احرار و آزادگانند.
قل انّ صلاتی و نسكی و محیای و مماتی لله رب العالمین[11]؛ بگو ای پیامبر همانا نماز و طاعات و كلیه اعمال من و زندگی و مرگ من همه برای خداست، كه پروردگار جهانیان است.
حضرت امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ عبادتهای مردم را به سه دسته تقسیم می‌فرمودند:
انّ قوماً عبدوا الله رغبهً فتلك عباده التجار: گروهی خداوند را به امید بهشت عبادت كردند كه آن عبادت بازرگانان است.
انّ قوماً عبدوا الله رهبهً فتلك عباده العبید: و گروهی خداوند را از ترس جهنم عبادت كردند كه آن عبادت بردگان است.
انّ قوماً عبدوا الله شكراً عباده الاحرار و گروهی خداوند را عبادت كردند از روی شكر و سپاس كه آن عبادت آزادگان است.[12]
قصه همه وصل حور و خلد برین است غایت مقصود ما نه آن و نه این است
شرایط استجابت دعا
در قرآن نكات مهمی دیده می‌شود كه حكایت از شرایط استجابت می‌كند (كه خلاصه وار اشاره می‌شود):
1- معرفت و باور به این كه پروردگار مالك علی الاطلاق است و همه چیز را در دست قدرت خویش دارد و اگر اراده كند پیچیده‌ترین گره‌ها را باز می‌كند. «تَبارَكَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»؛ بزرگ است آن كه سلطنت به كف اوست و او به همه چیز تواناست.[13]
2- دل را مصفّا كردن، حساسیت و عظمت دل نسبت به سایر اعضا بر كسی پوشیده نیست و بی‌تردید وقتی دل مصفّا شد دعا اثر می‌بخشد. « أُولئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛ این مردم پایدارندكه خدا بر دلهایشان نور ایمان انگاشته و بروح قدس الهی آنها را مؤید و منصور گردانیده است».[14]
3- استفاده از لقمه حلال؛ شاید بعضی توجه نداشته باشند كه خوردن مال حرام چه اثرات سوء بر وجودشان می‌گذارد و چگونه راه استجاب دعا را مسدود می‌نماید؛ « وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛ مال یكدیگر را بناحق نخورید و كار را به محاكمه قاضیان نیفكنید كه به وسیله رشوه و زور پاره‌ای اموال مردم را بخورید با این كه شما آگاهی دارید.[15]
4- تضرع و انابه: «ادعوا ربّكم تضرّعاً و خفیهً»؛ پروردگار خویش را با تضرع وزاری و در نهان بخوانید.[16]
انس دایمی با دعا
این نمك نشناسی است كه انسان در مواقع گرفتاری و هجوم مشكلات به درگاه الهی التجاء و انابه كند و همین كه حاجتش برآورده شد و به مرادش رسید دست از دعا و نیایش بردارد و از آن بدتر گاهی ناسپاسی و طغیان كند.
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَهً مِنْهُ نَسِیَ ما كانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ»؛ چون انسان را سختی رسید پروردگار خویش را بخواند و سوی او بازگردد وچون خدا نعمتی از جانب خویش بدو دهد آن سخت را كه سابقاً خدا را به رفع آن می‌خواند فراموش كند.[17]
طلب مغفرت و رحمت: در تمام قرآن 9 مورد به قهر خداوند، 20 مورد به سخط او، 13 مورد به انتقام حقتعالی اشاره شده، در حالی كه به فضل حضرت پروردگار 107 مورد و به غفران و مغفرت 180 مورد و به رحمت او 352 مرتبه اشاره گردیده است. البته به غیر از 113 باری كه اوّل سوره‌هاو در سوره نمل دو بار قرار گرفته و این همه گواه این حقیقت است كه ای بندگان الهی خود را زیر چتر رحمت خداوند مهربان و رؤف قرار دهید كه خود فرموده است: كتب علی نفسه الرّحمه؛[18] یعنی رحمت را برای خود نوشته و واجب كرده است پس انسان همواره باید طلب مغفرت و رحمت كند، چنان كه از آیات زیادی بر می‌آید كه به یكی از آنها اشاره می‌كنیم.
«ربنا فاغفرلنا ذنوبنا و كفّر عنا سیّئاتنا و توفّنا مع الابرار»؛ پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهایمان را بپوشان و مرا با نیكان بمیران.[19]
دعا برای سعادت دنیا و آخرت: « رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[20].
از بعضی آیات شریفه قرآن مثل آیه 193 و 194 از سوره آل عمران و 7 تا 10 سوره مؤمن برداشت می‌شود كه ضمن داشتن عمل و انجام تكالیف شرعی باید جهت سعادت دنیا و آخرت در درگاه الهی دعا كرد و از حضرت حق خواست كه رفع گرفتاری دنیا و عذاب آخرت را از ما بنماید.
موانع استجابت دعا:
اللهم اغفرلی الذنوب التی تحبس الدّعاء:
موانع تا نگردانی ز خود دور****** درون خانه دل نایدت نور
بعضی می‌گویند ما دعا می‌كنیم پس چرا مستجاب نمی‌شود؛ این اشخاص باید علت را در خودشان بیابند و موانع را بر سر راه استجابت دعا بردارند و اینك به بررسی خلاصه موانع استجابت دعا می‌پردازیم.
[1] . فرقان، 77. [2] . مومن، 60. [3] . كافی، كلینی، دار الكتب الاسلامیه، ج 2، ص 446. [4] . بحار الانوار، مجلسی، ج 93، ص 299 و 300. [5] . بقره، 201. [6] . بقره، 128. [7] . آل عمران، 8. [8] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 93، ص 315. [9] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 93، ص 315. [10] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 96، ص 22.
[11] . زمر، 2. [12] . نهج البلاغه، علی ـ علیه السّلام ـ حكم و مواعظ، 237. [13] . ملك، 1. [14] . مجادله، 22. [15] بقره، 188. [16] . ق، 33. [17] . زمر، 8. [18] . انعام، 12. [19] . ال عمران، 193. [20] . بقره، 201.
ظلم: تا مادامی كه شخص گنهكار توبه واقعی نكند و از عمل زشت خویش نادم و پشیمان نباشد دعایش محجوب می‌ماند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «بیت الغناء لا تؤمن العجیعه و لا تجاب فیه الدّعوه و لا یدخلُهُ الملك»[1]؛ خانه‌ای كه كانون غنا باشد، ایمنی از فجایع و حوادث تلخ ندارد، دعا در آن مستجاب نمی‌شود، فرشتگان در آن داخل نمی‌شوند.
2. ظلم و حق الناس: مهمترین راه استجابت دعا برطرف كردن ذمّه خود از حقوق مردم است زیرا اگر حقی از حقوق مالی یا آبرویی مردم به گردن ما باشد هر چه هم دعا با سوز و گداز باشد مورد اجابت واقع نمی‌شود. خداوند تبارك و تعالی به حضرت عیسی بن مریم ـ علیه السّلام ـ وحی فرستاد كه به بنی اسرائیل بگو:
«انی غیر مستجیبٌ لاحدٍ منكم دعوهً و لاحدٍ من خلقی قبله مظلمهٌ»؛ به تحقیق دعای احدی از شما را مستجاب نمی‌كنم در آن هنگام كه مظلمه و حقی از بندگانم را بر گردن داشته باشید.
3. با حكمت الهی منافات داشته باشد: خیلی چیزهاست كه مورد علاقه انسان است و فكر می‌كند كه اگر دعا كند به آن می‌رسد در حالی كه حكمت بالغه الهی خلاف آن را مصلحت می‌داند و چه بسا ما خیال می‌كنیم مصلحت ما در آن است و لذا گاهی زبان به شكوه و اعتراض باز می‌كنیم!
«وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛[2] شاید چیزی را كه مكروه دارید كه برای شما خوب است و شاید چیزی را دوست دارید كه برای شما بد است خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.
4. چیز غیر ممكن خواستن: امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «یا صاحب الدعا لا تسأل ما لا یكون و لا یحلّ»[3]؛ ای كسی كه دعا می‌كنی هیچ گاه چیز غیر ممكن و چیزی كه حلال نیست از خداوند تبارك و تعالی طلب مكن.
دعا برای نسلی پاك
هر مرد و زنی كه با هم زندگی مشترك تشكیل می‌دهند به طور طبیعی خواهان نسلی صالح و سالم هستند و این نیاز به دعا و مطالبه از جانب فضل پروردگار دارد.
قرآن و اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ در این زمینه به آموزش داده‌اند كه از برای نسلی پاك باید دعا كرد و خاضعانه و عاجزانه از درگاه احدیت تقاضای اولاد صالح را نمود.
«هُنالِكَ دَعا زَكَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً إِنَّكَ سَمِیعُ الدُّعاءِ»؛ در این هنگام زكریا پروردگار خویش را بخواند، گفت: پروردگارا مرا از جانب خویش فرزندی پاكیزه بخش كه تو شنوای دعائی.
دعا برای پدر و مادر
پدر و مادر چه در قید حیات باشند و یا از دنیا رفته باشند از فرزندان خود توقع توجه و عنایت به خود دارند. به خصوص وقتی در عالم برزخ قرار می‌گیرند و دستشان از دنیا كوتاه می‌گردد، نیازمند به دعا و خیرات فرزندان هستند. بلی دو ركعت نمازی كه اولاد برای پدر و مادر می‌خواند و یا چند آیه‌ای كه تلاوت می‌كند در آن عالم روحشان شاد و متعالی می‌شود.
«رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ»[4]؛ پروردگارا روزی كه حساب بپا می‌شود من و پدر و مادرم را با همه مؤمنان بیامرز.
پس به بیان قرآن بعد از طلب مغفرت برای خویش باید برای پدر و مادر دعا كرد و چه بسا فرزندانی كه به خاطر فراموش كردن پدر و مادر حتی بعد از فوت آنها گرفتار نفرین شان در عالم برزخ شده‌اند.
دعا برای سلامت نفس
گر چه اصلاح نفس و پاكیزه كردن جان صرفاً با دعا و نیایش انجام نمی‌گیرد، ولی نقش دعا و طلب توفیق از جانب پروردگار نقش اوّل را دارد و تا امدادهای غیبی نباشد كسی موفق به تزكیه نفس نخواهد شد.
خداوند تبارك و تعالی وقتی داستان حضرت یوسف ـ علیه السّلام ـ را نقل می‌كند می‌فرماید: « لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الُْمخْلَصِینَ»[5]؛ یوسف اگر برهان پروردگار خویش را ندیده بود رو بدو (زلیخا) كرده بود، چنین شد تا گناه و بدكاری از او دور كنیم كه وی از بندگان خالص ما بود. آری باید از پروردگار تمنّا كرد تا دل وجان ما را از لغزشها حفظ كند.
طلب توفیق در برپایی عبادات
«الَّذِینَ یَذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَكَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ»؛[6] كسانی كه خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده یاد كنند و در خلقت آسمانها و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا اینها را بیهوده نیافریده‌ای. پاكی پس ما را از عذاب جهنم نگهدار.
به عبارت دیگر دعا سیم رابطه بین عمل و خداوند است و تا این اتصال برقرار نگردد عمل بالا نمی‌رود.
پیامبر عظیم الشأن ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمود: «عمل البرّ كلّه نصف العباده و لدّعاء نصف» یعنی مجموعه كار پسندیده نیمی از عبادت محسوب می‌شود و نیم دیگر را دعا تشكیل می‌دهد. به احتمال زیاد منظور آن حضرت از بیان این مطلب آن است كه عبادت از هر نوعش كه باشد باید همراه با دعا و طلب توفیق از درگاه خداوند باشد كه در غیر این صورت آن عمل و عبادت ناقص و كارساز نخواهد بود.[7]
[1] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 93، ص 329.
[2] . بقره، 216.
[3] . بحار الانوار، مجلسی، بیروت، ج 73، ص 374.
[4] . ابراهیم، 41.
[5] . یوسف، 24.
[6] . آل عمران، 191.
[7] . تلخیص از كتاب دعا در قرآن نوشته آقای سید كاظم ارفع، نشر فیض كاشانی.
دعا براى نسلى پاك
هر مرد و زنى كه با هم زندگى مشترك تشكیل می‌دهند به طور طبیعی خواهان نسلى صالح و سالم هستند و این نیاز به دعا و مطالبه از جانب فضل پروردگار دارد.
قرآن و اهل بیت علیهم السّلام در این زمینه به آموزش داده‌اند كه از براى نسلى پاك باید دعا كرد و خاضعانه و عاجزانه از درگاه احدیت تقاضاى اولاد صالح را نمود.
هُنالِكَ دَعا زَكَرِیا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِى مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّیةً طَیبَةً إِنَّكَ سَمِیعُ الدُّعاءِ»؛
در این هنگام زكریا پروردگار خویش را بخواند، گفت: پروردگارا مرا از جانب خویش فرزندى پاكیزه بخش كه تو شنواى دعائی.
دعا براى پدر و مادر
پدر و مادر چه در قید حیات باشند و یا از دنیا رفته باشند از فرزندان خود توقع توجه و عنایت به خود دارند. به خصوص وقتى در عالم برزخ قرار می‌گیرند و دستشان از دنیا كوتاه می‌گردد، نیازمند به دعا و خیرات فرزندان هستند. بلى دو ركعت نمازى كه اولاد برای پدر و مادر می‌خواند و یا چند آیه‌اى كه تلاوت می‌كند در آن عالم روحشان شاد و متعالى می‌شود.
«رَبَّنَا اغْفِرْ لِى وَ لِوالِدَى وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسابُ»؛
پروردگارا روزى كه حساب بپا می‌شود من و پدر و مادرم را با همة مؤمنان بیامرز.
پس به بیان قرآن بعد از طلب مغفرت براى خویش باید برای پدر و مادر دعا كرد و چه بسا فرزندانى كه به خاطر فراموش كردن پدر و مادر حتی بعد از فوت آنها گرفتار نفرین شان در عالم برزخ شده‌اند.
دعا براى سلامت نفس
گر چه اصلاح نفس و پاكیزه كردن جان صرفاً با دعا و نیایش انجام نمی‌گیرد، ولى نقش دعا و طلب توفیق از جانب پروردگار نقش اوّل را دارد و تا امدادهاى غیبى نباشد كسى موفق به تزكیه نفس نخواهد شد.
خداوند تبارك و تعالى وقتى داستان حضرت یوسف علیه السّلام را نقل می‌كند می‌فرماید:
« لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الُْمخْلَصِینَ»؛
یوسف اگر برهان پروردگار خویش را ندیده بود رو بدو (زلیخا) كرده بود، چنین شد تا گناه و بدكارى از او دور كنیم كه وى از بندگان خالص ما بود. آرى باید از پروردگار تمنّا كرد تا دل وجان ما را از لغزشها حفظ كند.
طلب توفیق در برپایى عبادات
«الَّذِینَ یذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَكَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ»؛
كسانی كه خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده یاد كنند و در خلقت آسمانها و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا اینها را بیهوده نیافریده‌ای. پاكى پس ما را از عذاب جهنم نگهدار.
به عبارت دیگر دعا سیم رابطه بین عمل و خداوند است و تا این اتصال برقرار نگردد عمل بالا نمی‌رود.
پیامبر عظیم الشأن صلّى الله علیه و آله می‌فرمود: «عمل البرّ كلّه نصف العبادة و لدّعاء نصف» یعنى مجموعة كار پسندیده نیمى از عبادت محسوب می‌شود و نیم دیگر را دعا تشكیل می‌دهد.به احتمال زیاد منظور آن حضرت از بیان این مطلب آن است كه عبادت از هر نوعش كه باشد باید همراه با دعا و طلب توفیق از درگاه خداوند باشد كه در غیر این صورت آن عمل و عبادت ناقص و كارساز نخواهد بود.
… رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ
… پروردگارا، بر خویش ستم کردیم و چـنان‌چه ما را نبخــشایی و بر ما رحـم نــکــنی، بـی‌شـک، از زیان کنندگان خواهیم بود. برگرفته از « آیه 23 سوره اعراف»
… الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهَـذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ…
… ستایش از آن خـداونــدی است کــه مــا را به ایـــن [امر/ مسیر] هدایت نـمود؛ و مــا، چــنان‌چـه خـداوند هدایـت‌مـان نمی‌نـمــود، هدایت نمی‌یافتیم. برگرفته از « آیه 43 سوره اعراف»
… وَسِعَ رَبُّنَا کُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا عَلَى اللّهِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنتَ خَیْرُ الْفَاتِحِینَ
… علم پروردگار ما بر هر چیزی گسترده است؛ توکل ما بر خداست. پروردگارا، میان ما و قوم‌مان را به حق بگشای- که تو بهترین گشایندگانی(حق را پیروز کن که تو بهترین ظفر بخشانی). برگرفته از « آیه 89 سوره اعراف»
… رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِینَ
… پروردگارا، به ما صبر ارزانی دار و [ما را] مســلـمان بمــیران. برگرفته از « آیه 126 سوره اعراف»
… رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِکَ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ
… پروردگارا، بر من ببخشای و بر برادرم. و [پروردگارا] ما را در رحمتت وارد نمای- که تو رحم‌کننده‌ترینی.
برگرفته از « آیه 151 سوره اعراف»
… أنتَ وَلِیُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ
… [پروردگارا] تو ولیّ ما هستی؛ پس بر ما ببخشای و بر ما رحم نمای که تو بهترین درگذرندگانی
برگرفته از « آیه 155 سوره اعراف»
خدا را چگونه بخوانيم؟
وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِيْ وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ سوره بقره، آيه 186
“و زمانى كه بندگان من از تو درباره من پرسند، من نزديكم، دعاى دعا كننده راهنگامى كه مرا بخواند اجابت مىكنم، پس بايد دعوت مرا استجابت كنند و به من ايمان آورند تا شايد هدايت شوند.”
قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِن كُنْتُمْ صَادِقِينَ * بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِن شَاءَ وَتَنْسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ * وَلَقَدْأَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُم بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ * فَلَوْلَا إِذْجَاءَهُم بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ
سوره انعام، آيات 43 – 40
“بگو كه اگر عذاب خدا، يا هنگام مرگ شما فرا رسد چه خواهيد كرد؟ آيا در آن ساعت، غير خدا را مى خوانيد؟ اگر راستگو هستيد، بلكه تنها خدا را مى خوانيد تا اگرخواست شما را از سختى برهاند و آنچه را با خدا شريك قرار مى دهيد فراموش مى كنيد.وما پيامبرانى به سوى امّتهاى پيشين فرستاديم پس آنان را گرفتار بلا و مصيب كرديم تاشايد تضرّع كنند. چرا وقتى سختى ما به آنها رسيد تضرّع نكردند؟ بدين سبب كه دلهايشان را قساوت فرا گرفت و شيطان كردار آنها را براى آنها آراست.”
قُلْ مَن يُنَجِّيكُم مِن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِن هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ * قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُم مِنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ
سوره انعام، آيات 64 – 63
“بگو چه كسى شما را از تاريكى خشكى و دريا نجات مىدهد كه او را با تضرّع در نهان مى خوانيد كه اگر ما را از اين نجات داد هر آينه شكر گزار خواهيم بود؟ بگو:خدا شما را از آن و از هر سختى و اندوه نجات مىدهد سپس شما شرك مىآوريد.”
وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ.
سوره اعراف، آيه 56
“و در زمين بعد از اصلاح آن، فساد نكنيد و خدا را از روى بيم و اميد بخوانيد،همانا رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است.”
قَالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمَا فَاسْتَقِيَما وَلَاتَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ.
سوره يونس، آيه 89
“گفت: دعاى شما دو تن اجابت شد، پس به راه راست باشيد و راه نادانان راپيروى نكنيد.”
دعا چيست؟ انسان چگونه بايد دعا كند؟ اميد چه فايده از دعا مىرود؟
پيش از هر سخنى ناچاريم بدانيم كه دعا اهداف و حكمت هايى معيّن دارد كه اگر انسان آنها را بداند گنجى را يافته است. گنجى كه چه بسا قبلاً از آن هيچ نمى دانسته است و چاره اى براى مشكلات پيچيده اى كه در زندگى خود بدان ها مبتلااست، راه حلّى براى دشواريهايى كه به او روى مى آورد و درمانى براى دردهاوآلودگي هاى دل خود يافته است. آيات كريمه با آنكه در قرآن به شكلى پراكنده، به مناسبتهاى گوناگون آمده اند، در مجموع از دعا انديشه اى كامل به دست مى دهند.
منبع : دعا معراج مومنین و راه زندگی
نویسنده : آیت الله محمّدتقى المدرسى
حسن ختام
دعا در دید شیعه و بنا بر ادعیه شیعه، ترسیمگر چهره دقیق دین، راه و رسم حكومت و زندگى بر اساس تعالیم صحیح اسلام است، دعا، عاملى نیرومند در تحریك و ترغیب انسانها، عاملى جهت مقاومت، عاملى براى پیروزى در نبردهاى مختلف، عاملى بزرگ در پیروزى نفس بر وساوس شیطانى، و عاملى نیرومند در جذب مقامات معنوى و در راه تربیت اخلاق است، نه وسیلهاى براى تحذیر جامعه. دعاى در نزد شیعه ، همچون رهبانیت در مسیحیت نیست؛ بلكه حركت است و تلاش و توكّل، و در نهایت، درخواست كمك از خداوند متعال و به همین علّت، بهترین هدیهاى است كه مىتوان آن را به مسلمانان داد.
گرچه این پایاننامه داراى باببندى و فصلهاى متعدّد نیست؛ ولى نگارنده در ده قسمت، بحثهاى مربوط به دعا را با عنوانهاى مختلف بیان نموده است.
در بخش نخست، معانى دعا از دیدگاه لغتشناسان و كتب لغت بررسى شده است. كتب لغت براى دعا معانى متعدّدى از قبیل: استغاثه، عبادت، میل و رغبت به خداوند، ندا كردن، سؤال و طلب، خواندن و نیایش ذكر كردهاند، كه هر یك از این واژهها به همراه آیات و روایات و دیدگاه بزرگان، تبیین گردیده است.
بخش دیگر پایاننامه به بررسى دستهبندى آیات بر حسب معانى لغوى و اصطلاحى پرداخته است . واژه دعا و مشتقاتش 209 مرتبه در قرآن به كار رفته است. نگارنده، پس از ذكر این واژهها به دستهبندى آنها بر اساس كاربرد پرداخته است.
بخش سوم تحقیق، در بیان انواع نیایشگران و اقسام دعاها از نظر آنان است. وى در این بخش مىنویسد: دعا، انواع مختلف دارد. هر كس بر حسب استعداد و نزدیكى با خداى خویش به مناجات پرداخته است. انسان گنهكار، به نوعى با خداى خویش سخن مىگوید، انسان عاشق و دلسوخته محبّت خداوند نیز به نوع دیگر، اولیا و اوصیا به زبانى، و پیامبران به زبانى دیگر.
به طور كلّى، روح دعا و مناجات به روحیه افراد مختلف، بستگى دارد. در بخش چهارم، نگارنده بعد از دستهبندى آیات قرآن و روایات مأثوره و بررسى انواع نیایشگران و اقسام دعاها به این مسئله پرداخته كه: محتواى دعاهاى قرآنى چیست و قرآن، چگونه دعا كردن را تعلیم مىدهد؟
دعاهاى قرآنى به شش دسته تقسیمشده است:. دعا جهت هدایت و توفیق، 2 . دعا در توبه و استغفار، 3 . دعا براى خیر دنیا و آخرت و وسعت رزق، 4 . دعا براى پدر و مادر و برادران و مؤمنان، 5 . دعا براى فرزندان و همسران، 6 . دعا براى پایدارى و رهایى از شیاطین جن و انس و خلاصى از عذاب دنیا و آخرت.
