فهرست مطالب

چکيده:—————————————————————————– 1

مقدمه:—————————————————————————– 1

مفهوم دين :———————————————————————— 3

پيشينه دين :———————————————————————– 4

نقش دين در زندگي :————————————————————— 5

نقش دين در زندگي فردي :———————————————————- 5

1-  آرامش روحي و رواني :——————————————————– 5

2- خوش بيني واميدواري :——————————————————– 5

3-عملياتي شدن اخلاق :———————————————————– 6

1- تامين قوانين جامع وكامل :—————————————————- 6

2- بهبود در روابط اجتماعي :—————————————————— 7

تاثير دين باوري در زندگي فردي و اجتماعي—————————————— 7

فواید ایمان————————————————————————- 9

1. بهجت‏آفرينى—————————————————————— 10
2. روشن بيني——————————————————————- 11
3. اميدوارى‏———————————————————————- 13
4. آرامش خاطر—————————————————————— 15

5-اجتماعي بودن—————————————————————– 20

6- روابط اجتماعى————————————————————— 21

7-هدف مندي——————————————————————– 24

نتيجه گيري :——————————————————————— 27

1- بهجت‏آفرينى :—————————————————————- 27

2- روشن بيني——————————————————————- 27

3- اميدوارى‏——————————————————————— 27

4- آرامش خاطر—————————————————————– 27

5-اجتماعي بودن—————————————————————– 28

6-روابط اجتماعى—————————————————————- 28

7-هدف مندي——————————————————————– 28

منابع—————————————————————————– 29

نرم افزارها:———————————————————————– 29

كتابها:————————————————————————— 29

مقالات:————————————————————————– 31

چکيده:

 دين به عنوان مقوله‌ايي در زندگي انسان در تمامي شئون و روزنه‌هاي وجودي او اثر مي‌گذارد و انسان نيز از آن متاثر مي‌گردد. اين تاثير و تاثر هم در جنبه هاي فردي انسان است وهم در جنبه‌هاي اجتماعي.

استاد شهيد مرتضي مطهري (ره) در کتاب انسان و ايمان به بررسي تاثير دين در زندگي انسان ، برخي از آثار فردي دين را بيان مي‌دارد. اين نوشتار با الهام گيري از روش استاد در بيان فوايد دين ، چند عنوان ديگر نيز بدان افزوده است. اين فوايد به اين جهت از جانب دين نشئت مي گيرد که انسان را متصل به منبع لايزالي به نام الله (ذات مستجمع جميع صفات کمال)  مي کند و انسان را پس از هدايت تکويني مشمول هدايت تشريعي کرده و اراده نموده که انسان نيز هدايت شود و از ثمرات اين هدايت بهره‌مند شود.

مقدمه:

انسان امور فطرى را به وديعه از جانب خداوند متعال دريافت نموده كه همه آنها در جهت دهى زندگى فردي و اجتماعيش مؤثر واقع مى‏شوند. ” فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتىِ فَطَرَ النَّاسَ عَلَيهَْا ” ،  شكوفايي اين استعدادهاي فطري ، مشروط به برطرف كردن موانع و قرارگرفتن درجهت اصلي كمال است. استعداد فطرى و نيروى خداشناسى يعنى درك پاره‏اى از اسرار آفرينش كه در نهاد بشر به وديعت سپرده شده و البته در آغاز امر قوه محض بوده است، از اين رو هر يك از افراد بشر در آغاز زندگى فاقد همه گونه دانش و بصيرت مى‏باشد زيرا احساسات و همچنين افكار آنان از صفر شروع ميشود و حيات تعقل و زندگى جاويد بشرى نيز بر اساس نور فطرت نهاده شده است، زيرا غرض از آفرينش جهان دوام فيض نسبت به سلسله بشر است كه خداوند روح و نور به وى ارزانى داشته و در آن استعداد و نيروى زياده بر تصور به وديعت نهاده و بر اين اساس است كه زندگى او ابدى خواهد بود . اني وجهت وجهي للذي فطر السموات و الارض  انسان خاکي در واقع، حيواني است كه در درونش استعداد انسان شدن را دارد. وگرايش هاي فطري  درونش ، قابل تربيت، رشد و پرورش مي باشند. بشر علاوه بر خداجوئى فطرة موحد نيز ميباشد. آدمى به حكم الهام فطرى در عمق وجدان خود متوجه خداى يكتا است از جمله جنايات فيلسوفان مادى و مؤسسان مكاتب ضد دينى و انسانى، جعل و تحريف تاريخ است مثلا آنها ادوارى براى تكامل اجتماعى بشر وضع كرده و جميع كشمكشها و اختلافات و جنگها را فقط بر موجبات و اسباب و علل اقتصادى حمل ميكنند، در صورتى كه اندك اطلاعى از حوادث و وقايع تاريخى كافى است كه بدانيم بسيارى از جنگها، عوامل و علل فراوان ديگرى از قبيل شهوت رانى و جاه‏طلبى صاحبان قدرت و سلطنت و يا اسباب و موجباتى مانند عقايد مذهبى و ملى داشته است كه با علم قطعى آتش افروزان جنگ ها به اين كه ضررهاى فراوان اقتصادى را در حال و آينده بايد تحمل كنند آنها را به وجود مي‌آورده‏اند . و اين شكوفايي نيازمند تلاش مضاعفي است که  همانند دانه اي براي رسيدن به كمال و سعادت بايد مسيري را با کمک عقل بگذارند تا به کمال برسد.  و نهايت کمال انسان که ميوه ‌مورد نظر ما است مقام خليفة اللهي است. إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَةً.  پس انسان بايد در مسيرحرکت خود، غايت را در نظر بگيرد که همان  لقاءالله  است. واعبد ربّک حتي يأتيک اليقين.

انگيزه خداجويي والاترين انگيزه بشري است که سبب برتري انسان نسبت به تمام موجودات مي شود و انگيزه‌هاي ديگر در راستاي انگيزه خدا جويي او ديده مي شود. حس پرستش و خداجويي يکي از امور فطري است که در سير خاک تا افلاک انسان را همراهي مي‌کند و در اين ارتباط پديده اي به نام ايمان به وجود مي آيد که در زندگي انسان موثر مي باشد. تأثير گذاري ايمان در زندگي آدمي منوط به انتخاب آگاهانه اوست. با گرايش به ايمان به اوج تعالي مي رسد و با عدم تمايل به ايمان مرحله سقوط و نابودي مي رسد . انا هديناه السبيل اما شاكرا و اماكفورا . از آغاز حيات بشر ، دين و خداپرستي –صرفنظر از چگونگي آن ،وجود داشته و انسانها از روز نخست زندگي در روي كره خاكي دين دار و خداپرست بوده اند . و همچنين  با همه ي مخالفتها ومبارزات سخت طاغوتها وساير دين ستيزان بادين ودين آوران (پيامبران) ودين داران راستين در طول تاريخ ، همجنان درخت كهنسال دين پابرجابوده ودر تمام عرصه هاي زندگي بشر حضور موثر و تعيين كننده اي داشته است .

مفهوم دين :

واژه دين در فرهنگ لغات ونيز در  كاربردهاي  قرآني به معاني حكم وقضا، رسم وعادت ، قانون ،جزا،  حساب شريعت،طاعت وبندگي، تسليم،اسلام ،روش، توحيدو خداپرستي و مانند آن آمده است. اما براي مفهوم اصطلاحي دين دين پژوهان شرقي وغربي اعم از مسلمان و غير مسلمان، تعاريف گوناگون  و گاه متضادي ارائه كرده اند كه از مجموع تعاريفي كه براي دين حق و كامل طرح و بيان شده دو تعريف زير جزو بهترين و جامع ترين آنها مي باشد.

1-دين مجموعه عقايد ، قوانين و مقرراتي است كه هم به اصول بينشي بشر نظر دارد وهم در باره اصول گرايشي وي سخن مي گويد و هم اخلاق و شئون زندگي او را زيرپوشش دارد .

به ديگر سخن ، دين مجومه عقايد، اخلاق و قوانين ومقرراتي است كه براي اداره ي فرد و جامعه ي انساني و پرورش انسان ها از طريق وحي و عقل در اختيار آنان قرار دارد .

2- دين ، عبارت است از اصول علمي وسنن و قوانين عملي كه بر گزيدن و عمل كردن به آن تضمين كننده سعادت حقيقي انسان است. از اين رو لازم است دين با فطرت انساني هماهنگ باشد تا تشريع با تكوين مطابقت داشته باشد و آنچه آفرينش انسان اقتضاي آن را دارد ، پاسخ گويد.

اين دو تعريف ، ناظر به دين حق در مرتبه ي كمالش مي باشد كه بر پايه خدا شناسي و انسان شناسي واقع بينانه استوار است زيرا با توجه به ربوبيت حكيمانه ي الهي ونيز باتوجه به اين كه انسان قابليت حيات ابدي و كمالات بالاي معنوي  واخروي را در حد ظرفيت خود داراست، به ديني نياز منداست كه اورا در طي اين مسير كمالي وحيات جاودانه اخروي توام با رستگاري حقيقي ياري دهد و ر عين حال به نيازهاي  منطقي  دنيوي  او  توجه  كافي نمايد

وپاسخگوي  نيازهاي لاز م وضروري اوباشد.

پيشينه دين :

دين ، به گواهي  پژوهشگران  شرقي  و غربي ، همزاد بشر بوده و به عنوان يك حقيقت انكار

ناپذير از آغاز تاريخ زندگي بشر تاكنون حضور داشته وهيچ گاه از صحنه زندگي او بيرون نرفته ، هرچند حضورش با فراز ونشيب فراوان همراه بوده است.

استمرار حضور دين درحيات آدمي نشان از آن دارد كه بشر در عمق ذات و خمير مايه ي وجودش  ،  دين دار و  باور مند   بوده  ،  به  تعبير  روانشناسان ،  نوعي  (( حس مذهبي ))

يا (( عشق مذهبي )) دارد و پيوسته در صدد رسيدن به معشوق آرماني خويش است . هر چند طريق رسيدن به آن را نيافته وگاه به بي راهه رفته باشد. خلاصه آنكه به رغم ادعاي برخي از دانشمندان مادي ، كه دين و مذهب را زاييده ي امثال جهل ، ترس و تخيل بشر مي پندارند. خاستگاه اصلي و سرچشمه اصيل دين ورزي و خدا گرايي انسان ،(( فطرت پاك وزلال انساني )) است.

نقش دين در زندگي :

به اعتراف عموم دانشمندان روان شناس وجامعه شناس ونيز تحليل گران مسائل سياسي-اجتماعي، دين در زندگي فردي واجتماعي انسان نقش سازنده اي داشته ودارد ، تا جايي

پيترال برگرمي گويد.((آنان كه ازنقش دين در تحليل مسائل جهان معاصر غفلت مي ورزند ، مرتكب خطاي بزگي ميشوند))يوآخيم واخ ، جامعه شناس ديني مشهورنيز مي گويد :((دين در واقع مهم ترين عامل تاثير گذار محسوب مي گردد. دين در همه خانواده هاو روابط اجتماعي آنها و در اكثر فعاليتهاي همگاني وامور روز مره همگان دخيل است ))   خلاصه آنكه اهميت دين در كليه ابعاد زندگي معمولي ومتعارف مردم محرز است.

براي نشان دادن نقش سازنده ي دين در زندگي فردي و اجتماعي ، به برخي از آن نقشها و يا به تعبيري ، برخي از آثار سازنده دين ، اشاره ي كوتاهي مي شود.

نقش دين در زندگي فردي :

1-  آرامش روحي و رواني : دين و خداپرستي  ،  به تصريح قرآن كريم  ،  مهم ترين منبع تامين نياز روحي وتغذيه رواني بشر است . جرا كه با ياد وذكر خدا و راز ونياز به در گاه اوست كه زنگارهاي دل آدمي زدوده مي شود وروح متلاطم ، پژمرده و مضطرب ، التيام وآرامش مي گيرد.

2- خوش بيني واميدواري : يكي از   بيماريهاي روحي و فكري انسانهاي غير مومن در عصر  مدرن بدبيني  رنج دهنده ونااميد كننده به نظام هستي وآينده ي زندگي است .

درحاليكه انسان دين دارو با ايمان ، چون به مبدا هستي بخش (خدا) معتقد است و او را حكيم عادل و مهربان مي داند و نيز زندگي پس از مرگ (معاد) را باور دارد ، نسبت به جهان هستي خوش بين بوده و آينده را روشن مي بيند و هرگز در بن بست فكري قرار نمي گيرد و به يأس و نااميدي  روحي دچار نمي شوداو براساس داده هاي ايماني ، در صحنه هاي دشوار زندگي به عنايات و كمكهاي الهي اميدوار بوده ،با توكل و اعتماد ، بر خداوند ي كه بر هر كاري توانااست،به فكر راه چاره مي افتد وخود را از بن بست هارهايي مي بخشد.

3-عملياتي شدن اخلاق : اخلاق بدون پشتوانه دين وايمان ديني ، يا اصلا به اجرا در نمي آيد. و اگر اجرا شود ، از بار ارزشي تهي مي گردد. چنان كه امروزه شاهديم دنياي غرب و به ويژه آمريكا از همه آموزه هاي اخلاقي و انساني تحت عناوين حقوق بشر ، آزادي و دمو كراسي استفاده ابزاري مي كنندو صرفا براي پيشبرد اهداف استعماري خود ودستيابي به منافع نا مشروع مادي از آن سخن مي گوينداز اينرو، انجام افعال اخلاقي نيازمند پشتوانه قوي معنوي وايماني است كه دين تنها متكفل آن است

نقش دين در زندگي اجتماعي :

دين در زندگي اجتماعي بسيار تاثير گذار است كه در اينجا به دو نقش مهم آن اشاره مي شود.

1- تامين قوانين جامع وكامل : ديني چون اسلام  به دليل اينكه از منبع لايزال وحي آسماني واز سوي خداي انسان آفرين فرستاده شده است از جامعيت وكمال مطلق برخوردار بوده، برانسان شناسي دقيق و واقع بينانه استوار است و از عقل نيز به عنوان يك منبع مستقل كشف و استخراج احكام و قوانين – در كنار نقل يعني قرآن و روايات سود مي جويد.

از اين رو به همه جنبه هاي جسمي و روحي ،مادي ومعنوي- دنيوي و اخروي بشر در زندگي فردي و اجتماعي توجه كافي دارد. در حاليكه قوانين ساخت ذهن و عقل بشر ،چنين نيست و معمولا بعدي از ابعاد روحي ومعنوي بشر   را مورد غفلت قرار مي دهد ودر نتيجه ، فاقد كارآيي لازم و مطلوب مي باشد.

2- بهبود در روابط اجتماعي : جوامع فاقد دين وايمان ، از ارتباط سالم اجتماعي وروابط خوب انساني بر خوردار نيستند ، به ويژه روابط خانوادگي  در اين جوامع بسيار نا مطلوب واز هم پاشيده است و احترام و اعتماد لازم ميان اعضاي خانواده برقرار نيست . از اين رو ، نمي توانند طعم شيرين محبت را در جمع خانواده بچشند وبيشتر تر جيح كه در بيرون از خانه به سر ببرند . دين با ايجاد تعهد وحس مسئوليت در انسان نسبت به همنوعان  و افراد اجتماع و افشاندن بذر صلح ، صفا ، اعتمادو علاقه نسبت به يكديگر ، موجب مي شود كه اجتماع و زندكي جمعي ، سالم و مطلوب شود وروابط عمومي بهبود يابد و كانون خانواده به بهشت كوچكي از صفا و صميميت و علاقه مبدل گردد.

تاثير دين باوري در زندگي فردي و اجتماعي

ايمان به خداوند زندگى را به سمت امور معنوى و متعالى جهت مى‏بخشد، و شور و شوق  حركت و تلاش را در انسان افزايش مى‏دهد. انسان مؤمن لذت و كمالى را خواستار است كه هيچ لذت دنيايى و كمال مادى به ارزش و مطلوبيت آن نمى‏رسد. پس شوق او در خواستن اين لذت و كمال بيشتر از شوق كسانى است كه خواستار لذت و كمالات مادى هستند.اين تفاوت، تفاوت در اهداف مي‌باشد.کسي که هدفش، خداوند لم يزل است تا ابد مجذوب او مي گردد و در جهت رضايت او حرکت مي کند. اما از ديگر سو علاقه مجذوبان لذات طبيعي در نهايت تا زمان حضور امور مادي خلاصه مي گردد و به انتها مي رسد.

 ايمان به وجود خداوند حكيم و توانا موجب مى‏شود ، تا جهان را هدف دار بدانيم . هدف آفرينش، كمال و سعادت انسان است. پس نظم جهان به گونه‏اى است كه مانع كمال و سعادت انسان نمى‏شود.و خداوند تمامي لوازم عالم را به استخدام انسان در آورده است.  اين اعتقاد موجب آرامش واطمينان در انسان مى‏شود. انسان با اميد به آينده ضمن تلاش به سوى كمال حركت مى‏کند. انسان مؤمن در اثر شكست ظاهرى نااميد نمى‏شود، زيرا خداوند را ناظر بر عمل خويش مى‏داند و معتقد است كه نظام عادلانه هستى، تلاش او را براى رسيدن به كمال ناديده نمى‏گيرد و پاداش زحمات او را خواهد داد. ان اللَّه لا يضيع اجر المحسنين  .

هم چنين پيروزى ظاهرى نيز موجب غرور مؤمنان نمى‏شود؛ زيرا مى‏دانند كه همه پيروزى‏ها در اثر لطف و امداد خداوند است. لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ  .

اعتقاد و باور مذهبى، به عنوان اصلى ترين نياز انسان معرفى مى‏شود. نياز به يافتن مسير درست، فهم و بر قرارى ارتباط و اتصال به مبدا وجودى، فهم غايت و هدف زيست و نقش آدمى در اين جهان، چگونگى ارتباطات آدميان (خدا، خود، ديگران و طبيعت) و نحوه برخورد وكنش انسان از جمله نيازهايى هستند كه مذهب تنها پاسخ گوى آنها است، چون زماني به نياز وي پاسخ روشن و قطعي داده مي‌شود ،كه در مرحله قبل از پاسخ، شناسايى نيازها (شناخت‏شناسى و جهان بيني) به درستى و روشنى صورت پذيرفته باشد .

به بيان ديگر، جهان از منظر انسان با ايمان و خداپرست، نه مجموعه‏اى از عناصر، نيروها و قوانين كور، بلكه پيكرى زنده و معنادار و جهت ياب است. انسان خداپرست و آگاه، خود را در برابر هستى‏اى مى‏يابد، كه داراي شعور است و احساس مى‏كند،تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُم  و نيز اراده‏اى آگاه بر آن حاكم است. فقدان خدا سيماى طبيعت را بسان ابلهى مى‏نمايد كه انسان خود را با او بيگانه حس مى‏كند. غيبت‏خدا در ذهن، هستى را هم چون قبرستان بيكرانه‏اى مى‏كند كه انسان خود  را در آن تنها مى‏يابد. که درآن وادي وسيع و بي انتها در حال طي طريق است در حالي که حرکتي ندارد. وَ الَّذينَ كَفَرُوا أَعْمالُهُمْ كَسَرابٍ بِقيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّى إِذا جاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً .  هستى پوچ، زندگى را نيز پوچ مى‏سازد و ناچار انسان نيز به پوچى مى‏رسد. نمى‏توان در جهانى كه از شعور، اراده و جهت عارى است، از «مسؤوليت انسان‏» و پذيرش آن سخن گفت. مسؤوليتي كه فرد را به فدا كردن و نثار جان و مالش وا مى‏دارد.إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ.

 اين مسوليت اگر ريشه در عمق هستى نداشته باشد و بى‏پايه و پايگاه وجودى باشد، مفهومى ذهنى و خيالى مى‏شود، در حالى‏كه ايمان و باور به خدا، كه آفرينش را داراى شعور و هدفدار معرفى مى‏كند، طبعاً ديد مثبتى به انسان در مقابل نظام كلى هستى و قوانين حاكم بر آن مى‏دهد.

 پس:

1- انسان موجودى فطرى است.

2- بر اساس امور فطرى روش و مسير زندگى خود را آگاهانه انتخاب مي كند.

3- برنامه‏ايى كه اين راه را از ابتدا تا اتصال ، مشخص كرده و جهت مى‏دهد، دين نام گرفته است،و از جانب تنها مبدا وجودى براى انسان عرضه شده است و فرد داراي اين صفت را مومن مي نامند .” فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها” .

4- بر اساس ميزان حضور اين برنامه در زندگى فردى و اجتماعى انسان، ميزان ايمان او به مبدا و برنامه ارائه شده از سوى خداوند تعيين مى‏شود، چرا كه ايمان يعني تصديق كردن كسى و در انقياد او در آمدن ، معرفى شده است. إِلاَّ الَّذي فَطَرَني‏ فَإِنَّهُ سَيَهْدين ِ و وَ ما لِيَ لا أَعْبُدُ الَّذي فَطَرَني‏ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ .

فواید ایمان

معلم شهيدآيت الله مرتضي مطهرى رحمه الله در بررسى محققانه خويش آثار و فوائد ايمان را به اين شكل ترسيم مى‏كنند:

1. بهجت‏آفرينى

اولين اثر ايمان به لحاظ بهجت آفرينى و انبساط آفرينى، «خوش بينى‏» است. خوش بينى به جهان و هستى .  به لحاظ آنكه ايمان نحوه تلقى انسان را نسبت ‏به خود و طبيعت و خدا شكل بخشيده و در نهايت آفرينش را غايت مدار و هدفدار معرفى مى‏كند و غايت را تكامل و سعادت انسان در اتصال به مبدا وجودى بيان مى‏دارد. اللَّهُ وَلِيُّ الَّذينَ آمَنُوا . در نهايت ديد انسان را به كليت نظام هستى و قوانين حاكم بر آن خوش بينانه خواهد ساخت. آدمى در اين نحوه نگرش به خلقت‏خود توسط خالق، ايمان دارد و بر اساس اين ايمان هر آنچه، به عنوان برنامه راه از سوى آن مبدا ارائه شود مورد پذيرش يقينى قرار خواهد گرفت. وقتي با جهان‌بيني خدايي حرکت کند، ايدئولوژيي ترسيمي خود را نيز خداگونه مي سازد و خود را موظف به حرکت در طي همان چهارچوبه مي داند و در طي مسير خطا نمي کند.

چنين فردي بر اين اعتقاد است كه وسايل رشد و ترقى او به صورت كامل مهيا است، يعنى اگر نتواند گام هاى سعادت را در راه تكامل خويش بردارد، مقصر خود اوست. اين اعتقاد و انديشه است كه او را با اميدوارى به آينده‏اى درخشان به حركت وا مى‏دارد. لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي . پروردگار در بشر نيروى پذيرش و امكان رشد و تعالى نهاده است كه اگر بخواهد به سير ارادى به مقامى از كمال و هدايت نائل مى‏شود اين همان هدايت فطرى است،و چنانچه انسان نيروى فطرت خدادادي را به كار بندد و با نيروى اراده و عمل آنرا رشد دهد، به مقامى از كمال انسانى نائل خواهد شد. اين مرتبه از هدايت و كمال اكتسابى است و به پروردگار استناد دارد. و سير ارادى و اعمال نيك او نيز از جمله علل و اسبابى است كه به فضل پروردگار باعث توفيق او بوده است و چنان چه نيروى فطرت را به كار نبندد و از طريق خرد و دين خارج شود يعنى به سوء اختيار بر حسب اراده و عمل طريقه گمراهى و انحراف بپيمايد ، از رحمت پروردگار بى‏بهره گشته و نور فطرت را در خود خاموش مي کند.

پس فردى كه به مبدا و معاد ايمان ندارد و عناصر ايمان را در زندگى خود دخالت نمى‏دهد، آگاهانه عملكردى را براى خود انتخاب كرده است كه سراسر ناراحتى، اضطراب و عدم آرامش است. و من اعرض عن ذكري فان له معيشة ضنكا  كسى كه از قرآن و دلالت هاى آن اعراض كند و در آن دقت نكند، گرفتار معيشت تنگ خواهد شد. يعنى خدا روزى مادي و معنوي او را به سختى مي دهد و اين نتيجه  اعراض اوست. اگر هم به او رزق فراوان دهد، معيشت را از اين راه بر او سخت مى‏گيرد كه امساك كند و از آن استفاده نکند و اگر هم استفاده کند، حرص و تلاش زياد، زندگى را بر او دشوار مى‏سازد. برخى گويند: يعنى گرفتار عذاب قبر مى‏شود. به گونه ايي که هيچ گاه خود را در آسايش رواني و فکري نمي يابد.چرا كه به واقع ايمان تنها عنصرى است كه زندگى را درون ما بر ما وسعت مى‏بخشد و مانع محكمى در برابر هر گونه فشار روحي و رواني خواهد شد.

2. روشن بيني

آدمى به محض قبول ايمان جهان را به واسطه نور حق و حقيقت، منور و روشن مى‏بيند ، اين روشنى به فضاى درونى وجود او نيز رسوخ کرده و منجر مي شود که راه ترقى را بدون هيچ گونه ابهام و تاريكى بيابد. يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقانا  بر خلاف كسى كه به اختيار نخواسته است ،از اين روشنايى استفاده كند. وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى. ‏يعني با عدم قبول ايمان و انقياد نسبت به کفر که امري عدمي است و هيچ گونه رابطه ايي با نور و روشني ندارد خود را در  وادي ظلماني مي يابد که امکان حرکت و رشد نمي يابد.

فرقان، صيغه مبالغه از ريشه فرق است که در اين جا به معناى چيزى است كه به خوبى حق را از باطل جدا مى‏كند. اين جمله كوتاه و پر معنا يكى از مهم‏ترين مسائل سرنوشت‏ساز انسان را بيان كرده و آن اين كه در مسير راهى كه انسان به سوى پيروزى‏ها مى‏رود هميشه پرتگاه ها و بيراهه‏هايى وجود دارد كه اگر آنها را به خوبى نبيند و نشناسد و پرهيز نكند چنان سقوط مى‏كند كه اثرى از او باقى نماند. در اين راه مهم‏ترين مساله، شناخت حق و باطل، شناخت نيك و بد، شناخت دوست و دشمن، شناخت سود و زيان، و شناخت عوامل سعادت و يا بدبختى است، اگر انسان اين حقائق را به خوبى بشناسد رسيدن به مقصد براى او آسان است .فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى‏ نُزُلًا بِما كانُوا يَعْمَلُون. ‏ اين افراد ثمره و نتيجه اعمال خود را ولو به صورت مختصر در اين دنيا مي يابندو آن آرامشي است که خداوند به انسان ها اعطا مي کند.

رابطه ايمان و روشن بيني مومن در قرآن کريم اين گونه تبيين مي شود که فرد گمراه با پذيرش حق و ايمان تغيير مسير داده و به سان مرده ايي که به فرمان خدا زنده شده است. أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ  ايمان، افراد را دگرگون مى‏سازد و در سراسر زندگى آن ها اثر مى‏گذارد و آثار حيات را در تمام شؤون زندگي آن ها آشكار مى‏نمايد. حيات طيب و پاكيزه لازم لاينفك آن آثار درخشان و قدرت و ملازمت باعمال صالحه و آثار باقيه فردى و اجتماعى است همان حيات معنوى و حقيقى است از نظر اينكه در اثر معرفت بصفات واجبه پاره‏اى از حقايق را يافته و بدان اعتقاد نموده و پيوسته در مقام انقياد بر مي‌آيد و از مخالفت پروردگار مى‏پرهيزد و لازم ايمان كامل و علم به صفات كبريائى اعتقاد بقدرت نامتناهى است و به پشتيبانى پروردگار اعتماد دارد و با اين اعتقاد ثابت هرگز در زندگى از حوادث و خاطرات ناگوار قلب او متزلزل نمى‏شود و پيوسته قلب او استقرار خواهد داشت . سپس مى‏گويد: «ما براى چنين افراد نورى قرار داديم كه با آن در ميان مردم راه بروند.» وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ  منظور از اين «نور» تنها قرآن و تعليمات پيامبر (صلّى اللّه عليه و آله) نيست، بلكه علاوه بر اين، ايمان به خدا، بينش و درك تازه‏اى به انسان مى‏بخشد و افق ديد او را از زندگى محدود مادى و چهار ديوار عالم ماده فراتر برده و در عالمى فوق العاده وسيع مي گستراند.

در پرتو اين نور که مصداق بارز و کامل نور ذات باري تعا لي است.” همين طور كه نور حسى در هر مرتبه‏اى كه باشد در اصل نورانيت يكى است و لكن در نقص و كمال و شدت و ضعف مراتبى دارد ايمان هم كه عبارت از تصديق قلبى است آن نيز مراتب بسيارى دارد اگر چه در تمام مراتب آن اصل واحد كه تصديق جزمى و نسبت حكميه باشد يكى است كه بر تمام مراتب ايمان صادق آيد و كم و زياد و شدت و ضعف راجع به مراتب آن است و آياتى كه در قرآن مجيد راجع به ايمان ذكر شده مثل همين آيه بالا كه راجع به مؤمنين فرموده (لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ) و قوله تعالى آنجا كه فرموده:وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً و در جاى ديگر يا ايها الّذين امنوا آمنوا باللّه و غير اينها از آيات بسيار و روايات بي شمار كه مشعر بر اين است كه ايمان قابل زياده و نقصان است ظاهرا حمل بر مراتب و كمال آن كردن اولى است .اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.   و از طرف ديگر؛” لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ”.  پس وسعت ديدگاهي که ايجاد مي کند با بقيه لوازم نورزايي تفاوت ماهوي دارد مى‏تواند راه زندگى خود را در ميان مردم پيدا كند، و از بسيارى اشتباهات كه ديگران به خاطر آز و طمع، و به علت تفكر محدود مادى، و يا غلبه خودخواهى و هوى و هوس، گرفتار آن مى‏شوند، مصون و محفوظ بماند.” لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقيمَ”.

در روايات آمده که: المؤمن ينظر بنور اللّه  «انسان با ايمان با نور خدا نگاه مى‏كند» اشاره به همين حقيقت است.سپس چنين فرد زنده و فعال و نورانى و مؤثر با افراد بى‏ايمان لجوج مقايسه مي شوند،آنجا که،مى‏گويد:«آيا چنين كسى همانند شخصى است كه در امواج ظلمتها و تاريكيها فرو رفته و هرگز از آن خارج نمى‏گردد »؟! كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها.

3. اميدوارى‏

سومين اثرى که در سايه سار ايمان و طى طريق سعادت يابي ديني ايجاد مى‏شود ، اميدواري است. لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّه.  عدم ايمان و فقدان روح خدايي ،به لحاظ حاكميت منطق مادى در جهان پيرامون نسبت‏ به فردي كه در راه صحيح و يا باطل،  عدالت‏ يا ظلم،  درست‏يا نادرست گام برمى‏دارد بى طرف و بي تفاوت است. نتيجه كار آنها بسته به اين است كه مقدارى تلاش داشته باشند و بس! از ديدگاه مومن خالق آفرينش به طور کامل و مستمر حامى و طرفدار كسانى است كه در راه حق و حقيقت گام بر مى‏دارند چرا كه: ” إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً” .

بر اين اساس انسان مؤمن به لحاظ آن كه گام هاى خود را طبق قوانين الهى تنظيم مى‏كند نتيجه را هم از چنين برنامه‏ايى خواهان است.مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ، فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُون .

 او در حقيقت‏خود را به اين نحوه از نگرش و زندگى سپرده است، با اعتقاد و ايمان حركت را آغاز كرده است، پس تمام پديده‏هايى كه در اين راه ايجاد مى‏شوند را هم از جانب همان مدير و مدبّر مى‏بيند ،كه گام هاى قبلى و بعدى او را تنظيم مى‏كند. و اين تنظيم مسير با توجه به گسترش رحمت الهي و افاضه رحمت خود بين بندگان است. و عاشقانه در اين مسير گام بر مي‌دارد. قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ  وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ.

اميدوارى تنها از اين نكته ناشى مى‏شود كه: انسان به موجودى كه حركت او را جهت بخشيده و تنظيم مى‏كند، اعتقاد داشته و عنصر توكل را قرين ايمان واقعى و حقيقى خود در نظر گرفته باشد، به خلاف كسانى كه چنين توكل و ايمانى را انتخاب نكرده يا فراموش مى‏كنند اينان بر اساس آن كه خود را تنها مدبر امر مى‏دانند.” إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذينَ آمَنُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُون”  يا آن که مدبرعالم را غير خدا انتخاب کرده اند أَأَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ   در رويارويى با مشكلات، موانع و سختى‏ها به دو نحو برخورد خواهند كرد: يا اين كه تازه متوجه يك مبدا متعالى خواهند شد ، خداوند در قرآن مى‏فرمايند كه بندگان در اضطراب و تلاطم كشتى‏ها در دريا و به لحاظ ترس از غرق شدن، متوجه يك مبدا شده و هنگامى كه به ساحل مى‏رسند دوباره آن مبدا را فراموش مى‏كنند فَإِذا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذا هُمْ يُشْرِكُون  .

ديگر اين كه گام‏هاى بعدى برداشته مى‏شود، تا به آنجا كه در نا اميدى مطلق گام برمى دارند كه در اين صورت ديگر هيچ انگيزه‏اى براى ادامه حركت و طى مسير زندگى باقى نخواهد ماند وَ قَدِمْنا إِلى‏ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً .

4. آرامش خاطر

 اثر بعدي ايمان به لحاظ انبساط آفرينى، آرامش خاطر است. در برنامه‏ايى كه از جانب خداوند متعال آمده، به وضوح و روشنى، از بدو تا ختم و در نهايت اتصال حقيقى ترسيم گشته است به اين لحاظ انسانى كه در اين راه گام برمى‏دارد، در همان گام‏هاى آغازين آرامش خاطر كاملى را مى‏يابد كه نتيجه احساس و اتصال ‏بين خالق و مخلوق است: الَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ  . لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِم .

… من ءامن باللَّه و اليوم الأخر … و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون.

اين آرامش درطرف مقابل، هيچ گاه يافت نمى‏شود، به لحاظ آن كه خزانه محدود تفكر آدمى توانايى و قابليت آن را ندارد كه تا به انتها حركت را به يقين تنظيم كندخُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً  ، پس هر لحظه و هر آن دچار دلهره و اضطراب خواهد شد  هُوَ الَّذي أَنْزَلَ السَّكينَةَ في‏ قُلُوبِ الْمُؤْمِنينَ لِيَزْدادُوا إيماناً مَعَ إيمانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَكيما . كلمه سكينة از ماده سكون كه خلاف حركت است، که در ارتباط با آرامش قلب استعمال مى‏شود و معنايش قرار گرفتن دل و نداشتن اضطراب باطنى در تصميم و اراده است ، هم چنان كه حال انسان حكيم اين چنين است، كه هر كارى مى‏كند با عزم مى‏كند، و خداى سبحان اين حالت را از خواص ايمان كامل قرار داده و آن را از مواهب بزرگ خوانده است.

 اين حالت فوق العاده روانى، موهبتى است الهى و آسمانى كه در پرتو آن، انسان مشكل‏ترين حوادث  را در خود هضم مى‏كند، و يك دنيا آرامش و ثبات قدم در درون خويش احساس مى‏نمايد.  وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض  که علاوه بر آرامش رواني نتايج ديگري نيز در بر دارد که در اين دنيا نيز مشمول آن مي شود .

اين قسمت از آيه: و لله جنود السماوات و الارض و كان الله عليما حكيما ، با قسمت قبلى چه نسبتى دارد؟ جنود، به گروهى گويند كه با يكديگر پيوندى خاص و هدفي واحد دارند. برخى گفته‏اند لشكريان آسمان ها و زمين مؤيد مومن مى‏شوند. اين سخن درست است لكن مقصود قرآن بالاتر از اين معناست. هر انسانى مجموعه‏اى از عوالم وجود است، از ناسوت تا لاهوت. عوالم ارضى و سماوى يا عوالم سفلى و علوى. مقصود از «و لله جنود السماوات و الارض» ، اشاره به اين مطلب است كه «اى انسان تو معجونى از همه عوالم وجود، هستى، و براى هر يك از اين عوالم با لشکريان وکارگزاران خود در نسبت با ايمان سكينه‏اى است» . عالم عقلى سكينه‏اى متناسب با خود دارد، و عالم روح و قلب و نفس نيز هر يك سكينه متناسب با عالم خويش دارند. مؤمنى كه در مرتبه‏اى عالى از ايمان قرار دارد در طريق اداى تكاليف الهى نه عقلش انحراف پيدا مى‏كند و نه در تشخيص دچار اشتباه مى‏شود و نه قلبش و نه حتى اعصابش دچار كژى و كاستى مى‏گردد. چون در همه مراتب وجود خود سپاهيانى دارد.يعني در هر مرحله چيزي از جنود الهي به امر الهي به منظور ياري مومن به سراغ وي مي آيد.

«جنود السماوات و الارض» الهى به سراسر وجود انسان مؤمن، آرامش و امنيت مى‏بخشد . مهم اين است كه افراد آن چنان با روح ايمان و استقامت و فداكارى پرورش يابند كه دلهايشان مركز” سكينه” الهى گردد، و در برابر سخت‏ترين طوفانهاى زندگى چون كوه پا بر جا و آرام بايستند. در باره كسانى كه ايمان به خدا و رسول دارند مى‏فرمايد: اينان ممكن نيست با دشمنان خدا و رسول دوستى كنند، هر چند كه پدر يا فرزند يا برادر يا خويشاوندشان باشد، چون خداوند ايمان را در دلهايشان نوشته و حك كرده و به روحى از خود تاييدشان كرده است، پس مى‏فهميم آن حيات جدا از حيات كفار، كه در مؤمنين هست،حياتى است كه از حيات و روح خدا سرچشمه دارد و پاداش و اثرش حك شدن ايمان و استقرار آن در قلب است، پس اين مؤمنين مؤيدند به روحى از خدا، و اين روح وقتى افاضه مى‏شود كه ايمان در دل رسوخ كند، آن وقت است كه حياتى جديد در جسم و كالبدشان دميده مى‏شود، و در اثر آن نورى پيش پايشان را روشن مى‏كند .

البته بيان فوق به اين معنا نيست كه انسان مؤمن با توكل و ايمان دست از تلاش برداشته يا تلاش مهمى كند، بلكه تلاش در كنار عنصر اطمينان خاطر مؤثر واقع  مي شود مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ، فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُون ‏، يعنى تلاش توسط ايمان و عقيده جهت‏يافته، تنظيم مى‏شود و پايه‏اى يقينى مى‏يابدفَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ  پس ديگر جايى براى اضطراب باقى نخواهد ماند، به لحاظ آن كه اضطراب، حاصل شك و ترديد است و که در مورد انسان هاى مؤمن هيچ گاه رخ نمايى نمى‏كند، به دليل اين كه ارتباطى بين خالق و مخلوق ، اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا  ، مؤمن و مؤمن بر قرار شده است كه يك طرف اين ارتباط خداوندى است كه تمامي اين تلاش ها و حركات توسط عنايت و توجه او جهت‏يافته و تنظيم مى‏شوند مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيم .

و از طرف ديگر انسان مؤمن به لحاظ آنكه به ايمان خود ايمان داشته و آگاهانه اين راه را انتخاب مى‏كند، تمام درها را به سوى ورود هر گونه ترديد و دلهره مى‏بندد وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‏ء ، پس آرامش ‏خاطر مى‏يابد و اين سكينه و آرامش او را به جلو مى‏راند، مگر نه آن است كه ابتدا :اني وجهت وجهي….. ، سپس، الا بذكرالله تطمئن القلوب ‏ . هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور .

آرامش رواني که از جانب دين نصيب انسان مي گردد به دو جهت است : ابتدا، فطرت انسان ناخودآگاه در تب و تاب است تا به اين خواسته خداجويي ، دست يابد و تا به آن نرسد آرام و قرار نمي گيرد.ميل وکششي در انسان به وديعه نهاده شده تا به سوي ميل فطري خود حرکت و تلاش نمايد و انسان نيز به گزين است ، پس رسيدن به هر خواسته اي، نمي تواند جاي آن را بگيرد، به همين خاطر، انساني كه ياد خدا را در دل خويش جاي دهد و ارتباط روحي ميان خود و خدا بر قرار كند، آرامش عميقي توام با رضايت و خشنودي به دست مي آورد.

دوم از آن جهت است كه فرد مؤمن با توكل و اعتماد به خدا و دل بستن به الطاف و عنايات او، هرگز ياس و نااميدي را به دل خويش راه نمي دهد. لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُون  از اين رو با ايمان به مبدا و معاد و دل نبستن به لذايذ زودگذر دنيوي ، هنگام به دست آوردن و از دست دادن آنها مضطرب و ناراحت نمي شود. لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ   ا ما كافران كه به دليل بي اعتمادي به مبدا و معاد و نيز با توجه به اين که نهايت هدف و خواسته شان را در دنيا و نعمت هاي فاني آن جستجو مي‌كنند، به طور طبيعي نگران از دست دادن آنهايند و حسرت نداشته ها را مي خورند.و در به دست آوردن امکانات آن تلاش وافري دارند خداوند در ارتباط با يكى از آثار مرگبار دلبستگى به دنيا كه بيگانگى از خداست سخن مى‏گويد، مى‏فرمايد: «و هر كس از ياد خدا روى گردان شود شيطانى را به سراغ او مى‏فرستيم، پس همواره قرين اوست»! وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ .

 آرى! غفلت از ذكر خدا و غرق شدن در لذات دنيا، و دل باختگى به زرق و برق آن، موجب مى‏شود كه شيطان بر انسان مسلّط گردد و همواره قرين او باشد، و رشته‏اى در گردنش افكنده، «مى‏برد هرجا كه خاطر خواه اوست»! دنباله روي از شيطان نقطه مقابل ايمان به خدا است پس آثاري را که براي ايمان به خدا مترتب است در تبيعيت از شيطان اصلاً متصور نيست چه اين که بخواهد روزي آثار وجودي ايمان ممکن يا موجود شود. سپس به دو امر مهم كه شياطين در باره اين غافلان انجام مى‏دهند.اشاره كرده، مى‏فرمايد: «و آن ها [شياطين‏] اين گروه را از راه خدا باز مى‏دارند» وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ . و ديگر اين که هر وقت اراده بازگشت كنند سنگى بر سر راه آن ها مى‏افكنند و مانعى ايجاد مى‏كنند تا هرگز به صراط مستقيم باز نگردند.

برخي از آيات، قلب مومنان را به دليل ذكر نام خداوند، مالامال از صفا و آرامش ملكوتي وصف مي كنند، آنان كه ايمان آوردند و دلهاي ايشان به ياد خدا آرامش مي يابد. آگاه باشيد كه دل ها به ياد خدا آرامش مي يابد.الذين آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكرالله ، الا بذكرالله تطمئن القلوب.  در مقابل قلب كافران، مثل سنگ و بلكه سخت تر از آن وصف مي شوند.ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ . قلب هاي قوم بهانه جو و كافر بني‌اسراييل را كه بعد از ديدن معجزات متعدد باز كافر شده بودند، ‌مثل سنگ و بلكه سخت تر از آن وصف مي كند، ‌چه آنكه سنگ با وجود سفت و سخت بودنش در مقابل عظمت پروردگار خاشع مي شود، و حال آن كه دل كافران خاشع نمي شود .

حد آرامش روحي هر كس، متناسب با ايمان و پيوند قلبي او با خداوند است. هرچه ايمان قوي تر باشد، آرامش روحي نيز به همان ميزان افزايش مي يابد.إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتي‏ كُنْتُمْ تُوعَدُونَ  و إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ  اين آيات در برگيرنده ثمرات آخرتي ايمان است.

خداوند آثار ايمان در دنيا را اين گونه بيان مي فرمايند: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّريقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً  غدق به معناي آب زياد و فراوان است. و چون بيشتر خيرات و بركات متوقّف بر آب است، که كنايه از زيادى خيرات و بركات مي باشد . اما كساني كه ايمان سست و ضعيفي دارند، آرامش ايشان نيز كمتر خواهد بود. به همين خاطر ، كافران بي ايمان، هيچ بهره اي از آرامش و ثبات ندارند، و قلب و دل شان همانند سنگ ،‌سفت و سخت است. هم چنان که نفوذ آب درون سنگ سفت وسخت ممکن نيست، اين گونه قلوب نيز به علت عدم نفوذ ايمان سخت شده که ايمان اجازه و قدرت نفوذ در آن راه ندارد تا ثمرات خود را بنماياند.

5-اجتماعي بودن

اثر بعدي دين در زندگي فردي، اجتماعي بودن انسان است که با ذکر موارد زير به آن اشاره مي گردد:

الف – انسان مانند برخى از جانداران ديگر، اجتماعى آفريده شده است ;” وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا  .

ب – زندگى در اجتماع نمى‏تواند به شكل فردى اداره شود، بلكه بايد همه اعضاء اجتماع در آن سهيم بوده و شركت كنند.” وَ أَمْرُهُمْ شُورى‏ بَيْنَهُم “.  – “مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا” .

ج – مشارکت اجتماعي وقتي امكان‏پذير است كه نوعى تقسيم كار بين افراد بر قرار شود تا بر اين اساس ارتباطات در انواع مختلف آن (اقتصادى، فرهنگى و…) برقرار مى‏شود.   “فَأَرْسَلُوا وارِدَهُم ” ‏.

د- روابط و ارتباطات اجتماعى هنگامي مى‏توانند يك جامعه را هدايت كنند كه بر مبناي قوانينى عادلانه تنظيم شده و افراد، عدالت را در اين قوانين جارى بيابند.اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى ‏. – لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط  ما رسولان خود را با دليل هاى روشن فرستاديم، و با آن ها كتاب (آسمانى) و ميزان را (شناسايى حق و قوانين عادلانه) نازل كرديم، تا مردم قيام به عدالت كنند .پس از بيان اين مقدمه دو نكته باقى خواهد ماند ; ابتدا آنكه ضمانت قوانين حاكم بر روابط چيست و سپس ميزان توجه و عمل كردن افراد به اين قوانين تا چه حدى است ؟

پس دين علاوه بر مباحث فردى توجه خاصى نيز به زندگى و روابط اجتماعى معطوف مى‏كند. “وَصابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ”  تا آن جا كه بخش اعظمى از قوانين و مقررات دينى ناظر به اعمال و روابط اجتماعى آدميان با يكديگر است آيات بسيارى ديگر هست كه اجتماعى بودن همه شؤون اسلام را مى‏رساند. مثل اصل تشريع نماز به جماعت يا نماز جمعه ،جهاد، حج،تعاون،پرداخت وجوهات شرعي و…  . و از طرفي نيز يگانه دين و برنامه اعتقادى و جوارحى و قوانين كه نيازهاى اجتماعى و همگانى بشر را در همه دوران ها و در همه حالات و پيش آمدها تأمين نمايد و هيچ يك از اطراف و جوانب احتياجات بشرى را از نظر دور نداشته همانا اصول اعتقادى و قوانين اسلامى و احكام اجتماعى است كه بر وفق فطرت و تفصيل آنچه در كمون و نيازهاى بى‏شمار بشر بطور ابهام نهاده شده مى‏باشد و هرگز قوانين تصويب شده بشرى نمي تواند نيازهاى فردى و خانوادگى و اجتماعى و مالى و سياسى و اقتصادى عموم اجتماعات بشر را در همه حالات و زمانها تأمين نمايد به طوري كه هيچ گاه نياز به تجديد نظر نداشته باشد  .چون از طرف خداوند صادر شده که آگاه به نيازهاي انسان مي باشد و از جهت ديگر به تمام ظرفيت هاي دروني و بيروني وي نيز اشراف دارد.

  6- روابط اجتماعى

اصولى كه بر روابط اجتماعى مؤمنين حاكم است (كه در حقيقت تعامل همان خصائص و گرايش دروني فرد با خارج است) عبارتنداز: با زبان نيكو با مردم سخن گفتن ، خوشرفتارى با مردم، جود و احسان، تعاون و همكارى، مواسات و اينكه خود را ميزان روابط با ديگران قرار دهيد. هم چنين بر اتحاد و همبستگى، امر به معروف و نهى از منكر، عفو، ايثار، اجتناب از كارهاى بيهوده و خصوصا بر اين كه در جهت قسط و عدالت در همه شئون جامعه به پا خيزيد، تاكيد شده است : «يا ايها الذين آمنوا كونوا قوامين بالقسط‏ »، «العدل راس الايمان‏ »، «العدل زينة الايمان ‏». در همين راستا، صدق و صفا و يگانگى با مردم اهميت‏بسيار دارد :

«الايمان ان تؤثر الصدق حيث‏ يضرك على الكذب حيث‏ينفعك ‏» ، «الصدق اقوى دعائم الايمان ‏»، «الصدق راس الايمان و زين الانسان ‏». البته اين حا لت صدق در زبان و فعل بايد يكسان باشد.

 در اين بخش مى‏توانيم خصوصيات اخلاقى ديگرى را نيز كه حاكم بر روابط اجتماعى مؤمنين ذكر كنيم: صبر و بردبارى در مشكلات و مصائب، امانتدارى، وفاى به عهد، عفت و پاكدامنى، فروتنى و تواضع، عزت نفس در مقابل ديگران، حاكم بودن بر هواى نفس و شهوت. معيار اصلى و حاكم بر جميع روابط اجتماعى، «محبت‏براى خدا و دشمنى براى خدا» است و مي توان اين روابط را رتبه بندي نمود زيرا به هرميزان که افراد به خداوند نزديكتر باشند (روابط با مؤمنين) رابطه اي قوي تر و بيشتر است. اين مرتبه روابط اجتماعى، كه همراه با ريشه‏هاى عميق عاطفى است و از آن تعبير به ولايت مى‏شود، اختصاص به افراد داخل در دايره ايمان دارد: «المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض ‏»، ولى در خارج از اين دايره، وجود روابط اجتماعى نفى نمى‏شود; خصوصا مراعات ادب و احترام در برخورد با ديگران از جنبه‏هاى عمومى دستورات اسلامى است. در زمينه‏هاى شناختى نيز مى‏توانيم در همين قسمت «عدم پيروى از گمان و پرهيز از سوء ظن‏»، «حمل به صحت و حسن ظن داشتن نسبت مؤمنين‏»، «آزادى فكر وعقيده‏» و «به دنبال حق و حقيقت‏بودن‏» را ذكر كنيم: «يا ايها الذين آمنوا اجتنبوا كثيرا من الظن ان بعض الظن‏اثم‏».

فرد خداباور با توجه به حضور در جامعه، دين دار در بسيارى از فرايندهاى روانشناسى اجتماعى، تحت تاثير نگرش اجتماعي دين قرار مي گيرد. نگرشي که حتى ادراك حسى‏وي  را نيز تحت تاثير خود دارد. به طور مثال، حضرت علي(ع) كه به هنگام نماز بسيارى از محركات محيطى را ادراك نمى‏كند ولى آنگاه كه صداى سائل بلند مى‏شود، ايشان هم مى‏شنوند و هم ترتيب اثر مى‏دهند.اين ديدگاه الهي وقتى ادراك حسى را اين گونه تحت تاثير قرار مى‏دهد، تاثير آن بر ديگر فرايندها سهل است. پيش داورى فرد را كاملا جهت مى‏دهد، فرد بر اساس معيارهاى هماهنگ با نگرش قرآنى‏اش پيش داورى مى‏كند و از پيش داوري سوء نيز بر حذر مي شود.

تبعيض نژادى را روا نمى‏دارد، افراد را بر اساس فقير و غنى ارزش گذارى نمى‏كند ، تمام نگرش هاى رده‏هاى بعدى او، تحت تاثير همان نگرش اساسى و عميق است. اصولا شخصيت چنين فردى در جامعه‏ مرتبط به خود، با شخصيت افراد ديگر جوامع، كاملا متفاوت است. تعامل‌هاى ميان فردى‏اش، عشق و محبت و صميميت او، پرخاش گرى و غضب او، همه و همه، جويبارهاى كوچكى است كه از همان رودخانه پرجوش و خروش خداباورى‏اش منفك شده و جريان پيدا مى‏كنند. اگر اين خداباورى بر نهادهاى اجتماعى و فرهنگى و سياسى حاكم باشد، افكار عمومى زلال است، مخفى كاري هاى بين رئيس و مرئوس، امير و رعيت وجود ندارد. انگيزشهاى فردى و اجتماعى هماهنگى دارد و… در اين باب مى‏توان به نمونه‏هاى الگويى كه در شكل قصص انبياء در قرآن گزارش مى‏شود، توجه كنيم و درس بياموزيم .

جامعه ديني مشمول هدايت عمومى تشريعى شده که عده‏اى از اين هدايت بهره‏ مند شده و عده ديگر راه ضلالت را پيش گرفته‏اند:” إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً” . در آيه ديگر نيز مي فرمايد :” وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ”  به عبارت ديگر تكميل نفوس انسانى به واسطه معارف حقه و ملكات حسنه و اعمال صالحه است كه موجب سعادت و رستگارى و نيل به فيوضات اخروى و نعمت هاي جاوداني خواهد بود.

 آن چه اين اعضاء جامعه را مانند يك كل متحد در پيكره جامعه به هم پيوند مى‏دهد، اصول و ارزش‏هاى تضمين شده در دين است، لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا  يعنى هرگز خداوند كافران را بر مسلمانان مسلّط نمي كند، و اين حديث را «المؤمنون يد على من سواهم » يعنى اتّحاد مسلمين وسيله‏ى چيرگى بر ديگران است ‏.

بنى آدم اعضاء يكديگرند                   كه در آفرينش ز يك گوهرند .

با توجه به اين اصول  كه همه‏ى ما از دو بعد جسم و روان شكل يافته‏ايم، دقت در عوامل آسيب رساننده‏ى روانى و روحى و پيش‏گيرى از بروز بيمارى‏هاى روحى هم براى افزايش سلامت روان مؤثر است و هم از آسيب‏هاى جسمانى ناشى از عدم تعادل روحى مى‏كاهد. به هر اندازه اين تعادل يا سلامت روان دچار تغييراتى شود، انسان از حالت طبيعى خود خارج شده و نشانه‏هاى آشفتگى در او ظاهر خواهد گشت كه از آن جمله مى‏توان به ناكامى در دستيابى به اهداف و آرمان‏هاى پيش بينى شده اشاره كرد. نتيجه‏ى اين ناكامى به طور معمول افسردگى، انزوا، نااميدى و چه بسا اضطراب و دلواپسى از آينده است.

7-هدف مندي

ثمره ديگر دين هدف مند نمودن انسان است اين امر مسلم و بديهى است كه هر يك از ما تلاش‏هاى خود را در جهت رسيدن به اهداف مورد نظر تنظيم مى‏كنيم كه به عنوان عناصر راه زندگي در نظر گرفته مى‏شوند. اين تلاش‏ها كه هر لحظه انسان در پي انجام آن است و نبايد از آن غفلت داشته باشد، گام به گام آن‏ها را به سوى نيل به هدف نزديك‏تر مى‏نمايند. نحوه‏ى دست‏يابى به اهداف و تنظيم وسايلى كه طى راه را ممكن مى‏سازد جزو نكات مهم در اين راستا است. پس:

الف- انسان‏ها هدفمند زيست مى‏كنند.” أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُون”

ب- تمام تلاش خود را در راستاى رسيدن به اهداف خرد و كلان زندگى مصروف مى‏دارند:” يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيه” .

 و به اين ترتيب هم اعتقاد آنها به مبدأ و معاد محكم است، و هم پيوندشان با خدا و خلق. بنابراين، اوصاف فوق اشاره‏ به برنامه عملى جامع آنها که در وراي اعتقاد عميق نهفته است، دارد . در مقابل آيه فوق خداوند متعال تصريح مي فرمايد که: حيرا نى و سرگردانى ، آسيب هميشگى كسانى است كه سعى دارند در فرا سوى تلاش خود، موفقيت را ببينند. فَنَذَرُ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا  پس آنها را واگذارديم كه منكر معاد هستند فِي طُغْيانِهِمْ هر قدر بتوانند طغيان و سركشى كنند و مشغول به دنيا شوند يَعْمَهُونَ دنيا آنها را حيران و سرگردان كرده در همين سرگردانى بمانند .إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ  همانا آنان كه ايمان نمى‏آورند به آخرت ، زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ آراستيم اعمال حسنه ايشان را كه امر كرده بوديم ايشان را به آن به نيكوترين وجهى. و تزيين آن بيان مثوبات و درجات آن بود تا ترغيب و تشويق شوند به عمل حسنات و صالحات، لكن ايشان اعراض از آن نموده، فَهُمْ يَعْمَهُونَپس ايشان حيران و سرگردان مى‏شوند در ضلالت ، خود را در نمى‏يابند آنچه تابع اعمال است از نفع و ضرر .

در اين مسير مهم ترين آسيبي که انسان را تهديد مي کند،عدم برنامه‏ريزى و طبقه بندى نكردن فعاليت‏ها و اهداف است. اگر بخواهيم در انتهاى جاده‏ى زندگى، موفقيت نهايى را براى خود رقم بزنيم بايستى:

ابتدا اهداف را در سه سطح نهايى، متوسط و ابتدايى تقسيم كنيم. هدف غايى دربرگيرنده‏ى اهداف متوسط و اوليه است، به اين نحو كه اگر اهداف اوليه و سپس اهداف متوسط حاصل شوند در نهايت فرد به هدف غايى خود نايل مى‏شود.

پس گام اول تعيين و تشخيص هدف غايى از اهداف متوسط و ابتدايي است. از اين رو بهتر است اين اهداف و اولويت‏ها را بر روى كاغذ ثبت نماييم تا با تمركز بيشتر در رتبه بندى و نيل به آن، تصميم بگيريم.

در گام بعد مي بايستي وسايل مورد نياز جهت نيل به اهداف مورد نظر مشخص شوند. نحوه‏ى تعيين اين وسايل بدين گونه است كه فرد با توجه به ظرف زمانى كه در آن وجود دارد ترتب و نحوه‏ استفاده از اين وسايل را مشخص مى‏كند. براى تشخيص بايد در ابتدا نقشه اي را پيش روي خود قرار دهد با فکر و دقت بر اساس نقشه راه را پيش ببرد  وسپس با مشورت با افرادي كه اين راه را طى كرده‏اند، وسايل تا حد امكان مطلوب را تشخيص و با حذف زوايد و کجي ها سرعت رسيدن به هدف را تسريع بخشد.

براى نيل به اهداف غايى، متوسط و اوليه فرد طالب بايستى وسايلى چون تبحر در كلاس‏دارى، گذراندن مقطع تحصيلى مورد نياز، اطلاعات تخصصى كافى و… را فراهم نمايد. نحوه‏ى فراهم شدن اين وسايل و ترتب و تقدم آن با تفكر، مشورت وصلاح ديد مسؤول آموزشى و اساتيد مجرب قبلى امكان‏پذير است. لازم به ذکراست که  بايد در انتخاب وسايل و اهداف محتاطانه و سريع عمل نمود، چرا  كه فرصت و زمان چون ابرها مى‏گذرند و جاى هيچ درنگى نيست.

گام سومى كه هم اكنون بررسى مى‏شود «زمان بندى‏» اهداف و وسايل است كه چون دو گام قبلى داراى اهميت ويژه‏اى است.

براى زمان بندى بايستى توجه داشت كه:

1. متوسط زمانى كه در آن مدت مى‏توان به هدف يا اهداف رسيد رابايد در نظر گرفت.
2. زمان را ازحالت كلى خارج کرده و تبديل به قطعه‏هاى زمانى كوچك‏تريا محدودترشود.
3. در انتهاى هر قطعه‏ى زمانى با مرور زمانى كه گذشته است، ميزان موفقيت‏يا عدم آن سنجيده شود. و پس از علم به موفقيت‏ يا عدم آن ، تشويق و يا تنبيه‏هايى (متناسب با روحيه فرد) در نظر گرفته شود.
4. در تشويق و يا تنبيه خود، با يد صريح بود و به صراحت عمل کرد.
5. سنجش و مراقبت بايد در طي تمام قطعه‏هاى زمانى صورت بگيرد. مراقبت نهايى حاصل جمع مراقبت‏هاى قبلى است كه در پايان تك تك قطعات زمانى ثبت‏شده‏اند.

نتيجه گيري : هدف ازنگارش اين مقاله تاثير دين در زندگي فردي و اجتماعي است با توجه به آموزه هايي كه از قرآن و روايات به دست آمده نتايج زير بر اين مقاله مرتبت مي باشد كه عبارتند از :

1- بهجت‏آفرينى :

بهجت يا همان خوشبيني نسبت به انسان و جهان هستي و اهداف موجود در آن ايجاد مي شود بدين معنا كه انسان با ايمان با توجه به ولايت خداوند نسبت به كليت نظام هستي و قوانين حاكم برآن خوشبين مي باشد و برنامه ارائه شده از سوي مبداء را به عنوان آخرين و بهترين قانون پذيرا مي گردد.

 2- روشن بيني

با توجه به اين كه خداوند نور محض است (الله نور السموات و الارض )اين نور الهي نيز در وجود و درون وي رسوخ نموده و با بينش كامل نسبت به حوادث عالم عكس العمل نشان مي دهد. و از هيچ گونه گمراهي در مسيرهاي زندگي نمي هراسد و با اعتماد به نور الهي مسير زندگي را به سلامت و سعادت مي پيمايد.

 3- اميدوارى‏

از ديگر مسيري كه در زندگي انسان با ايمان ايجاد مي شود اميدوارى است اميدوارى به اينكه مسير الهي مسير درستي بوده و به ك‍‍ژي و اعوجاجي مسيرهاي انساني نمي ماند و تنها از اين نكته ناشى مى‏شود كه: انسان به موجودى كه حركت او را جهت بخشيده و تنظيم مى‏كند، اعتقاد داشته و عنصر توكل را قرين ايمان واقعى و حقيقى خود در نظر مي گيرد.

  4- آرامش خاطر

آرامش رواني که از جانب دين نصيب انسان مي گردد به دو جهت است :

ابتدا، فطرت انسان پس از دستيابي به خواسته خداجويي ، آرام و قرار نمي گيرد.ميل وکششي در انسان به وديعه نهاده شده تا به سوي ميل فطري خود حرکت و تلاش نمايد و انسان نيز به گزين است ، پس رسيدن به هر خواسته اي، نمي تواند جاي آن را بگيرد، به همين خاطر، انساني كه ياد خدا را در دل خويش جاي دهد و ارتباط روحي ميان خود و خدا بر قرار كند. دوم ، از آن جهت است كه فرد مؤمن با توكل و اعتماد به خدا و دل بستن به لطف و عنايت او، هرگز ياس و نااميدي را به دل خويش راه نمي دهد. لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُون  از اين رو با ايمان به مبدا و معاد و دل نبستن به لذايذ زودگذر دنيوي ، هنگام به دست آوردن و از دست دادن آنها مضطرب و ناراحت نمي شود.”  عميقي توام با رضايت و خشنودي به دست مي آورد.

  5-اجتماعي بودن

دين علاوه بر آموزه هاي عبادي و فردي آموزه هاي اجتماعي را نيز جزء موارد تشريعي خود قرار داده است و با توجه به اين كه انسان مانوس با تبعيت و جامعه مي باشد ، جزئي از اجزاء اجتماع برزگ است و انسان ديندار خاصه اين اجتماعي بودن را بيشتر درك مي كند

6-روابط اجتماعى

بيشتر آموزه هاي دين در حيطه اجتماعي معنا شده ، از قبيل مواردي كه در عنوان روابط اجتماعي گذشت. ارتباط و محبت دو طرفه ميان افراد برگرفته از روح خدا باوري كه در نهاد و ضمير وي قرار داده شده، اخذ شده است.

  7-هدف مندي

انسان با توجه به روحيه و طبيعت وي بايستي هدفي را  دنبال نمايد كه زندگي بدون هدف بسان جاده بي انتها است و با توجه به آيات قرآن به كرات عنوان شده كه براي انسان هدفي از خلقت پيش بيني شده است.

منابع

نرم افزارها:

1) جامع التفاسير

2)دانشنامه علوي

3) جامع الاحاديث

 4)فرهنگ قرآن

5)كتابخانه الكترونيكي

كتابها:

1) ‏ ترجمه قرآن مكارم- قرن: پانزدهم‏- ناشر: دار القرآن الكريم( دفتر مطالعات تاريخ ومعارف اسلامى)-مكان چاپ: قم‏-سال چاپ: 1373 ش‏-نوبت چاپ: دوم‏

2)ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن-مترجمان‏– قرن: پانزدهم‏- مذهب: شيعى‏-ناشر: انتشارات فراهانى‏-مكان چاپ: تهران‏-سال چاپ: 1360 ش‏-نوبت چاپ: اول‏-تحقيق: رضا ستوده‏

3)برگزيده تفسير نمونه- بابايى احمدعلى‏- قرن: پانزدهم‏- ناشر: دار الكتب الاسلاميه‏-مكان چاپ: تهران‏-سال چاپ: 1382 ش‏-نوبت چاپ: سيزدهم‏

4)ترجمه بيان السعادة- خانى رضا / حشمت الله رياضى‏- قرن: پانزدهم‏- ناشر: مركز چاپ و انتشارات دانشگاه پيام‏نور-مكان چاپ: تهران‏-سال چاپ: 1372 ش‏-نوبت چاپ: اول‏

5)ترجمه الميزان- موسوى همدانى سيد محمد باقر- قرن: چهاردهم‏- ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين – حوزه علميه قم‏-مكان چاپ: قم‏-سال چاپ: 1374 ش‏-نوبت چاپ: پنجم‏

6)نهج البلاغه کلمات قصار – فارسى-عربى‏-قطع : وزيرى‏-ناشر: شهرآب‏باهمكارى‏بنيادنهج‏البلاغه‏-سال چاپ: 1372-نوبت چاپ: اول‏-مكان: تهران‏پديدآورندگان: حميد قاضى خاكياسرى

7)ترجمه جوامع الجامع – مترجمان‏-قرن: پانزدهم‏- ناشر: بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى‏-مكان چاپ: مشهد-سال چاپ: 1377 ش‏-نوبت چاپ: دوم‏-تحقيق: با مقدمه آية الله واعظ زاده خراسانى‏

8) تفسير نمونه-مكارم شيرازى ناصر- قرن: پانزدهم‏- ناشر: دار الكتب الإسلامية-مكان چاپ: تهران‏-سال چاپ: 1374 ش‏-نوبت چاپ: اول

9)انوار درخشان- حسينى همدانى سيد محمد حسين‏- قرن: چهاردهم‏- ناشر: كتابفروشى لطفى‏-مكان چاپ: تهران‏-سال چاپ: 1404 ق‏-نوبت چاپ: اول‏-تحقيق: محمد باقر بهبودى‏

10)مستدرك‏الوسائل-محدث نورى-مؤسسه آل البيت عليهم السلام –قم- 1408 ه ق

شرح ‏نهج‏البلاغة- ناشر: كتابخانه‏عمومى‏آيةالله‏مرعشى‏نجفى‏-بي تا-مكان: قم‏- پديدآورندگان: عزالدين ابو حامد ابن ابى الحديدمصحح: محمدابوالفضل‏ابراهيم

11)أطيب البيان في تفسير القرآن- طيب سيد عبد الحسين‏-قرن: پانزدهم‏- ناشر: انتشارات اسلام‏-مكان چاپ: تهران‏-سال چاپ: 1378 ش‏-نوبت چاپ: دوم

12)تفسير نور-‏قرائتى محسن‏- قرن: پانزدهم‏- ناشر: مركز فرهنگى درسهايى از قرآن‏-مكان چاپ: تهران‏-سال چاپ: 1383 ش‏-نوبت چاپ: يازدهم‏

13)بحار الانوار- علامه مجلسى- 110 جلد- مؤسسة الوفاء بيروت – لبنان- 1404 -هجرى قمرى

14)تفسير عاملي- عاملى ابراهيم‏-قرن: چهاردهم‏-ناشر: انتشارات صدوق‏-مكان چاپ: تهران‏-سال چاپ: 1360 ش‏- بي تا – تحقيق: على اكبر غفارى‏

مقالات:

1) پيش به سوى زندگى بهتر – تضمين سلامت روان  مهديه علوى

2)آثار روانى – اجتماعى خداباورى محمد كاويانى

3) انسان كامل (مطلوب) از ديدگاه اسلام و روانشناسى مسعود آذربايجانى‏

4)بررسي معنا شناختي واژه كفر در قرآن كريم حسن خود روان

5) آثار فردى و اجتماعى ايمان أيت الله مجتبى تهرانى