پلوتون سیاره کوتوله!
مادرم، کتاب‌دردست وارد خانه شد. جلد رنگارنگ و بسیار جذاب آن، نظرم را جلب کرد. به‌سرعت به طرفش دویدم و کتاب را که هدیه قبولی با معدل خوب در امتحانات خردادماهم بود، گرفتم.
با دقت، به عکس‌های جلد کتاب خیره شدم؛ به نظرم تیله‌های رنگ‌ووارنگ و کوچک و بزرگی آمدند که کسی آنها را زنجیروار کنار هم چیده باشد. طبق عادت همیشگی، گوشه‌ای دنج از حیاط خانه را انتخاب کردم و به خواندن کتاب با صدای بلند مشغول شدم؛ «یکی بود، یکی نبود. زیر این گنبد نیلی بزرگ، غیر از خدا هیچ‌کس نبود و… .
داستان کشفیات علمی، همیشه جذاب و خواندنی است؛ درست برعکس خلق این داستان‌ها به وسیله دانشمندان که نقش اول تمامی‌این قصه‌ها هستند زیرا تلاش‌های سخت و بی‌وقفه آنها منجر به پدیدآمدن این داستان‌ها می‌شود. بی‌گمان یکی از شیرین‌ترین آنها کشف سیارات منظومه شمسی یا فرزندان خورشید است.
اگر از شما بپرسند «منظومه ما چند سیاره دارد؟» لابد می‌گویید ۹سیاره و شروع به نام‌بردن از آنها می‌کنید؛ عطارد، زهره، زمین، مریخ، مشتری، زحل، اورانوس، نپتون و پلوتون. همین‌جا صبر کنید؛ ابهامی‌وجود دارد! مدتی است که در مجامع علمی‌نجومی،اتفاقاتی افتاده که تمامی‌محاسبات و نظریه‌ها را در این رابطه به هم ریخته است. البته همه این بحث‌ها و نگرانی‌ها به سال۱۷۸۱ برمی‌گردد؛ سالی که «ویلیام هرشل» در جست‌وجوی ستاره‌های دوتایی، به جرم تازه‌ای برخورد که هفتمین سیاره منظومه شمسی یعنی «اورانوس» لقب گرفت.
ماجرا از بی‌نظمی‌های مشاهده در مدار اورانوس آغاز شد و دانشمندان را بر آن داشت تا برای توجیه این بی‌نظمی‌ها، به جست‌وجوی جرم جدیدی در اطراف اورانوس بپردازند. همین داستان، منجر به کشف سیاره هشتم منظومه‌مان، نپتون(خدای یونانی دریاها) در سال۱۸۴۶، به وسیله «یوهان گاله» شد. کشف نپتون، چهارمین غول گازی منظومه‌مان که ۱۷برابر زمین بود نیز نتوانست بی‌نظمی‌های مدار اورانوس را به طور کامل توجیه کند.
بنابراین باز هم موتورهای جست‌وجو آغاز به کار کردند تا سیاره بعدی، کوچک‌ترین سیاره منظومه‌مان با سطحی یخ‌زده و با قطری کمتر از ماه(یگانه قمر زمین) را به جمع خانواده خورشیدی اضافه کنند. پلوتون، نهمین سیاره منظومه شمسی، خدای دنیاهای زیرین، بیش از هفتاد سال است که در زمره سیارات منظومه شمسی است. جالب اینجا بود که پس از کشف پلوتون، باز هم بی‌نظمی‌های اورانوس توصیه نشد. گویی اورانوس سر ناسازگاری گذاشته بود تا حقیقت‌های بسیاری را در منظومه‌مان مشخص کند؛ بنابراین علاقه‌مندان به کشف سیارات جدید، مجددا دست به کار شدند. سردمدار این طرفداران را می‌توان جرارد کویی‌پر(۱۹۷۳ – ۱۹۰۵) نام برد که کمربندی در ورای سیاره نپتون در دوردست‌های منظومه شمسی پیش‌بینی کرد.
به عقیده وی، این منطقه خاستگاه بسیاری از خرده‌سیاره‌ها بود. سرانجام ۲۰سال پس از مرگ وی، نخستین جرم این کمربند پیدا شد و جالب‌تر آن‌که خبر آن به عنوان کشف سیاره دهم، به‌سرعت در روزنامه‌ها منتشر شد. اما این خوشحالی، زیاد طول نکشید زیرا اطلاعات دقیق به‌دست‌‌آمده از این جرم – از جمله قطر آن – مشخص کرد که نمی‌توان این جرم را طبق تعریف سیاره، در مجموعه فرزندان خورشید قرار داد. پس از این کشف، روند پیداکردن خرده‌سیاره‌ها رو به افزایش گذاشت؛ طوری که تاکنون بیش از ۱۰۰۰خرده‌سیاره در منطقه کمربند کویی‌پر پیدا شده است.
در تمام این سال‌ها، با آن‌که اجرام بسیاری در ورای مدار نپتون پیدا شدند که برخی از آنها از نظر اندازه، بسیار نزدیک به پلوتون بودند، اما گویی تمام مجامع علمی‌از بحث در مورد سیاره‌بودن یا نبودن پلوتون، شانه خالی می‌کردند. تا آن‌که کشف خرده سیاره «سیدنا» در بهار ۱۳۸۳ به قطر ۱۷۰۰کیلومتر، همه‌چیز درباره اندازه پلوتون را زیر سوال برد. پس از آن، هر لحظه امکان می‌رفت پلوتون مجبور شود از مقام خود به عنوان سیاره استعفا دهد.
سرانجام کاوش‌های منطقه به منطقه آسمان در رصدخانه «مونت پالومار»(یکی از رصدخانه‌های معروف دنیا در کالیفرنیای آمریکا) با سرپرستی «مایکل براون»(اخترشناس ارشد موسسه فناوری کالیفرنیا) در ژانویه سال۲۰۰۵(دی‌ماه سال۱۳۸۳) به نتیجه رسید و جرمی را در فاصله‌ای ۲برابر دورتر از پلوتون یافتند. این جرم از سوی انجمن بین‌المللی نجوم(IAU)، «۳۱۳ UB2003» نام گرفت و از همه مهم‌تر آن‌که متوجه شدند اندازه آن، از پلوتون بزرگ‌تر است. اینجا بود که داستان جنجال‌برانگیز قبول یا رد پلوتون به عنوان سیاره، به نقطه اوج خود رسید.
پس از بحث و گفت‌وگوهای بسیار و تقسیم اجرام داخل منظومه شمسی به سه دسته سیارات، سیارات کوتوله و اجرام کوچک منظومه شمسی از سوی سازمان بین‌المللی نجوم، از دوم شهریور به بعد، پلوتون از رده سیارات حذف شد و در گروه سیارات کوتوله منظومه شمسی قرار گرفت. هم‌اکنون منظومه ما پس از ۷۰سال، یکی از اعضای خود را از دست داد و به منظومه‌ای ۸سیاره‌ای تبدیل شده است.
پس از اعلام این رای، جنجال‌های بسیاری در سطح جامعه جهانی نجوم به وجود آمد و گروهی از بزرگ‌ترین افراد نجومی در سطح دنیا با این رای مخالفت کردند و به نظر، این کشمکش‌ها و جنجال‌ها مدت‌ها ادامه خواهد داشت. اما یک چیز بدیهی است و آن اینکه تا ارائه تعریفی کامل از مفهوم بسیار پایه‌ای سیاره در سطح جهانی، نویسنده‌های کتاب‌های نجومی – به‌خصوص برای کودکان – تکلیف خود را نمی‌دانند که منظومه‌ای ۸سیاره‌ای داریم یا ۱۰سیاره‌ای! اما نگران نباشید زیرا در هر صورت، باز هم بچه‌ها با خواندن کتاب‌هایی در این باره(درست مانند کتابی که مادرم برایم خریده بود) لذت خواهند برد و پس از پایان کتاب، حتی اگر تعداد سیارات، طبق قراردادهای جدید به بیشتر از این تعداد نیز برسد، نام آنها حفظ خواهد شد
