مقدمه
غده‌ها بافتهایی هستند که سلولهای آنها ، برای ترشح کردن موادی ویژه تخصص یافته‌اند. غده‌هایی که ترشحات خود را از راه مجراهای موجود ، به داخل لوله گوارشی می‌ریزند غده‌های برون ریز و غده‌هایی که ترشحات خود را در خون می‌ریزند غده‌های درون ریز نام دارند. ترشحات غده‌های درون ریز هورمون نام دارد. هورمونها در یک جای بدن به خون ترشح می‌شوند و در جای دیگر کار خود را انجام می‌دهند. به همین سبب هورمونها را گاه پیام رسانهای شیمیایی نیز می‌نامند.
مقدار هورمونها در خون بسیار اندک است. وجود هورمون را در بافتی که بر آن تاثیر می‌گذارد (بافت هدف) نیز تشخیص می‌دهند هورمونها کارهای مختلف را مانند راه اندازی و تنظیم سوخت و ساز بدن ، نگهداری حالت تعادل بدن ، تنظیم رشد و تنظیم تولید مثل را انجام می‌دهند. در بدن ما چندین غده وجود دارد که ترشحات هر کدام ، عمل یا اعمال ویژه‌ای را در نقاط معین بدن بر عهده دارند از جمله غده‌های درون ریز بدن هیپوفیز است که از مهمترین غده‌های درون ریز بدن بوده و از سه بخش پیشین ، پسین و میانی تشکیل شده است.
هیپوفیز پیشین شش نوع هورمون ترشح می‌کند که هر کدام بوسیله یک گروه سلول ویژه ترشح می‌شود و چون هر یک از این هورمونها وظیفه‌ای مشخص و مستقل دارد. می‌توان گفت که هیپوفیز پیشین غده‌ای است که عملا از شش غده مجزا تشکیل شده است. هیپوفیز پیشین
هورمونهای هیپوفیز پیشین
- هورمون رشدیا سوماتروتروپ
- لاکتوژن
- هورمون محرک تیروئید یا تیروتروپ
- هورمون محرک بخش قشری غده فوق کلیوی یا کورتیکوتروپ
- هورمونهای محرک غده‌های تناسلی یا گنادوتروپها
تمام این هورمونها از جنس پروتئین هستند از این هورمونها ، هورمون رشد در رشد و نمو استخوانها و بطور کلی در رشد بدن موثر است و هورمون لاکتوژن در شیر سازی بوسیله غده‌های شیری پستان دخالت دارد. و بقیه تنظیم کار غده‌های تیروئید ، فوق کلیوی ، و غده‌های تناسلی را به عهده دارند.
هورمون رشد
اگر هیپوفیز جانوری را در دوران رشد خراب کنند، رشد آن متوقف می‌شود و اگر به چنین جانوری عصاره هیپوفیز تزریق شود کمبود رشدش جبران می‌شود در صورتی که تزریق عصاره هیپوفیز مرتب ادامه یابد جانور از حد معمولی نیز بزرگتر می‌شود. مطالعات بعدی روشن کرد که اثر هیپوفیز از طریق تاثیر عصاره آن در رشد استخوانها است. اهمیت این تاثیر در دوران رشد بسیار زیاد است زیرا در این زمان استخوان سازی ادامه دارد.
بعدها نشان داده شد که ماده‌ای پروتئینی در عصاره هیپوفیز موجود است که در استخوان سازی تاثیر دارد و موجب رشد می‌شود و به همین علت این ماده را هورمون رشد نامیدند. ورزش و استراحت باعث کاهش گلوکز خون و کاهش گلوکز احتمالا سبب افزایش مقدار ترشح هورمون رشد می‌شود. همچنین مقدار هورمون رشد در هنگامی که شخص به خواب فرو رفته است افزایش می‌یابد و کم خوابی عامل عمده‌ای می‌تواند برای کاهش مقدار هورمون رشد باشد.
رشد غیر طبیعی
کاهش شدید و یا افزایش شدید هورمون رشد سبب رشد غیر عادی می‌شود کاهش شدید مقدار هورمون رشد در کودکی (قبل از بلوغ) سبب کوتاه قدی شدید یا نانیسم می‌شود افراد مبتلا به نانیسم دارای هوش طبیعی هستند. هر گاه قبل از آنکه رشد استخوانهای دراز یایان یابد به این نقص پی بیریم می‌توانیم آن را با تزریق هورمون رشد درمان کنیم.
افزایش بیش از حد هورمون رشد در دوران کودکی باعث بلند قدی فوق‌العاده یا ژیگانتیسم می‌شود. هر گاه افزایش غیر عادی این هورمون در دوارن بلوغ یا بعد از آن اتفاق افتد شخص مبتلا بلند قدتر نمی‌شود اما قطر استخوانهای دست ، پا و صورت افزایش می‌یابد. اولین نشانه این بیماری نیاز به کفش بزرگتر و تنگ شدن انگشتر در دست است این عارضه را آکرومگالی می‌نامند.
لاکتوژن
این هورمون بر روی سلولهای غدد شیری اثر می‌گذارد و سبب ساخته شدن شیر ترشح آن به درون کیسه‌های شیری می‌شود. با تولد نوزاد بلافاصله ترشح لاکتوژن در خون افزایش می‌یابد و شیر سازی آغاز می‌شود. خروج شیر از پستان مادر یکی دو روز بعد از تولد بچه شروع می‌شود و این تاخیر در اثر افزایش تدریجی لاکتوژن در خون و زمان لازم برای تاثیر آن بر سلولهای شیرساز پستان است ترشح لاکتوژن تا زمانی که طفل از پستان شیر بخورد ادامه خواهد داشت.
هیپوفیز میانی
بخش میانی هیپوفیز همانند بخش پیشین ، ساختمان غده‌ای دارد که در انسان نقش عمده‌ای را ایفا نمی‌کند اما در مهره داران ساده‌تر مانند دوزیستان وخزندگان ، این بخش هورمونی ترشح می‌کند که بر روی رنگ پوست موثر است .
هیپوفیز پسین
بخش پسین هیپوفیز اساسا ساختمان غده‌ای ندارد، بلکه بخشی از دستگاه عصبی است و از اجتماع یکسری اکسون تشکیل شده است. اجسام جسم سلولی این اکسونها درهیپوتالاموس مغز قرار دارند. دو هورمون هیپوفیز پسین یعنی آنتی دیورتیک (به معنای ضد ادراری یا کم کننده ادرار که در اثر افزایش تراوایی نفرونهای کلیه نسبت به آب و افزایش بازجذب آب صورت می‌گیرد.)
اکسی توسین :
به معنای تسهیل کننده زایمان که بوسیله تحریک ترشح شیر از غده‌های شیری و تحریک انقباض ماهیچه‌های رحم صورت می‌گیرد) در جسم سلولی نورونهای هیپوتالاموسی ساخته می‌شوند سپس از راه اکسونها به هیپوفیز پسین می‌آیند و از آنجا به خون می‌ریزند. پس در عمل هیپوفیز پسین عمل ذخیره و ترشح این هورمونها است و ساختن آنها در نورونهای هیپوتالاموس صورت می‌گیرد.
اختلالات هیپوفیز
بخش دور یا لوب قدامی
این بخش که بزرگترین قسمت آدنوهیپوفیز را تشکیل می‌دهد از بیرون بوسیله کپسولی از بافت همبند متراکم احاطه شده است که استطاله‌های ظریفی از آن به درون بافت نفوذ می‌کند. سلولهای پارانشیمی لوب قدامی براساس خصوصیات رنگ‌پذیری خود به دو دسته کروموفیل و کروموفوب تقسیم می‌شوند. کروموفیلها خود شامل سلولهای اسیدوفیل و بازوفیل است. سلولهای اسیدوفیل بر اساس هورمونهای مترشحه خود به دو دسته سوماتوتروفها و ماموتروفها تقسیم می‌شوند. سلولهای بازوفیل به سه دسته کورتیکوتروفها ، تیروتروفها و گونادوتروفها تقسیم می‌شوند.
بخش لوله‌ای
سلولهای این ناحیه از آدنوهیپوفیز عمدتا از نوع گونادوتروپینها هستند.
لوب میانی
لوب میانی حاوی فولیکولهایی است که بقایای بن‌بست راتکه می‌باشند و به کیستهای راتکه معروفند. سلولهای موجود در این ناحیه عمدتا از نوع بازوفیل هستند و پرواپیوملانوکورتین سنتز می‌کنند. سلولهای اسیدوفیل نیز در لوب میانی دیده می‌شوند. عملکرد این قسمت در انسان مشخص نشده است.
ساختار هورمون رشد
هورمونهای آدنوهیپوفیز
هورمون رشد: این هورمون توسط سوماتوتروفها ترشح می‌شود. هورمون رشد باعث افزایش متابولیسم سلولهای بدن و رشد طولی و قطری استخوانها و باعث افزایش قد می‌شود.
هورمون پرولاکتین: این هورمون توسط ماموتروفها ترشح می‌شود و سبب رشد پستانها طی حاملگی و ترشح شیر پس از زایمان می‌گردد.
کورتیکوتروپین: این هورمون توسط کورتیکوتروفها ترشح می‌شود و باعث افزایش ترشح هورمونهای مترشحه از قشر غدد فوق کلیوی می‌گردد.
هورمون محرک فولیکول (FSH) و هورمون لوتئین‌زا (LH) که هر دو توسط گونادوتروفها ترشح می‌شوند.
نوروهیپوفیز
این بخش شامل ساقه عصبی ، برجستگی میانی و بخش عصبی یا لوب خلفی است. بخش عصبی فاقد سلولهای ترشحی است وعمدتا از آکسون نورونهایی تشکیل شده که جسم سلولی آنها در هیپوتالاموس قرار گرفته است. این نورونهای مترشحه هسته‌ای سوپرابتیک و پاراونتریکولار هیپوتالاموس را تشکیل می‌دهند. نورونهای واقع در این هسته‌ها ، دو هورمون به نامهای آنتی‌دیورتیک هورمون یا وازوپرسین و اکسی‌توسین و پروتئین حامل برای هر کدام از هورمونها به نام نوروفیزین سنتز می‌کنند. هورمونهای سنتز شده توسط این نورونها به صورت گرانولهای ترشحی از طریق آکسون به بخش عصبی انتقال می‌یابد.
اجتماع این گرانولها ، در انتهاهای متسع شده آکسونها اجسام هرینگ نامیده می‌شوند که با میکروسکوپ نوری قابل مشاهده هستند. این اجسام که در واقع هورمونهای ذخیره شده محسوب می‌شوند در مواقع لازم آزاد شده و وارد گردش خون می‌شوند. در بخش عصبی علاوه بر اجسام هرینگ ، سلولهایی موسوم به پیتووی‌سیت دیده می‌شوند که شبیه سلولهای گلیال بافت عصبی ، آکسونها و انتهاهای آکسونی را احاطه کرده و پشتیبانی از آنها را عهده‌دار می‌باشند. هورمون وازپرسین افزاینده فشار خون است. اکسی‌توسین هورمونی است که بر عضلات صاف جدار رحم اثر کرده و با منقبض کردن آنها به عمل زایمان کمک می‌کند.
خون‌گیری هیپوفیز
دو شریان مشتق از کاروتید داخلی ، هیپوفیز را تغذیه می‌کنند. بخش لوله‌ای و ساقه عصبی توسط شرائین هیپوفیز فوقانی راست و چپ تغذیه می‌شوند و این شرائین ، شبکه مویرگی وسیعی را در ناحیه برجستگی میانی بوجود می‌آورند. ورید حاصل از این شبکه مویرگی به نام ورید پورتال وارد بخش قدامی شده و در آنجا شبکه مویرگی ثانویه را بوجود می‌آورد (سیستم پورت هیپوفیزی). لوب خلفی یا بخش عصبی توسط شرائین هیپوفیزی تحتانی راست و چپ تغذیه می‌گردد. با وجود این ، بخش قدامی نیز شاخه‌هایی از شرائین هیپوفیزی تحتانی را دریافت می‌کند.
ارتباط هیپوفیز و هیپوتالاموس
گرچه هورمونهای مترشحه از لوب قدامی هیپوفیز فعالیت اکثر غدد داخلی را کنترل می‌کنند ولی خود این سلولها نیز توسط فاکتورهای آزاد کننده و مهارکننده که عمدتا از بخش هیپوتالاموس ترشح می‌شوند، کنترل می‌شوند. این فاکتورها توسط نورونهای ترشحی هیپوتالاموس ترشح و در برجستگی میانی آزاد می‌شوند و سپس توسط سیستم پورت هیپوفیزی به لوب قدامی می‌رسند.
اختلالات هیپوفیزی
افزایش ترشح هورمون رشد در سنین رشد باعث رشد بیش از حد می‌شود که ژیگانتیسم یا غول آسایی نامیده می‌شود و در بزرگسالان باعث افزایش رشد قطری استخوانها می‌شود که آکرومگالی نام دارد. کاهش ترشح هورمون رشد در سنین رشد موجب کوتولگی هیپوفیزی می‌شود.
اختلالات غده هیپوفیز
غدهٔ هیپوفیز عضوى به اندازهٔ یک انگشتانه است که درست زیر مغز قرار دارد. این غده ”غدهٔ غالب“ خوانده شده است زیرا ترشحات آن فعالیت سایر غدد درون‌ریز را تنظیم مى‌کند و همچنین باعث رشد و تکامل مى‌شود. فعالیت غدهٔ هیپوفیز به نوبهٔ خود توسط بخشى از مغز که هیپوتالاموس خوانده مى‌شود تنظیم مى‌گردد. اکثر اختلالات غدهٔ هیپوفیز از تولید بسیار زیاد یاد بسیار کم یکى از شش هورمون آن ناشى مى‌شود. چند نمونه عبارتند از:
کوتولگی
غول پیکری
درشت انتهائی (آکرومگالی)
دیابت بی‌مزه
کوتولگى
کوتولگى هنگامى بروز مى‌کند که هیپوفیز قادر به تولید مقدار کافى هورمون رشد در دوران کودکى نباشد. این مسئله باعث تأخیر در رشد یا کوتولگى مى‌شود. تکامل جنسى نیز معمولاً به تأخیر مى‌افتد. این اختلال نسبتاً نادر است و سوءتغذیه و بیمارى‌هاى مادرزادى قلب از علل شایع‌تر توقف رشد هستند. اگر کودک شما از میزان رشد پیش‌بینى شده در جدول راهنماى رشد برخوردار نیست پزشک علاوه بر بررسى علل شایع‌تر، میزان هورمون رشد خون کودک را اندازه‌گیرى خواهد کرد. در صورت کشف زودرس مى‌توان کوتولگى هیپوفیزى را با تزریق هورمون رشد انسانى که توسط مهندسى زیستى (bioengineering)، تولید مى‌شود، درمان کرد.
غول پیکرى
غول پیکرى هنگامى بروز مى‌کند که هیپوفیز در دوران کودکى مقدار بسیار زیادى هورمون رشد ترشح کند. کلیهٔ قسمت‌هاى بدن براى رشد بیش از حد تحریک مى‌شوند. علت شایع، تولید بیش از حد هورمون رشد غده هیپوفیز است که باعث رشد و تکامل بسیار زیاد و سریع کودک و نوجوان مى‌شود. در اینجا نیز ممکن است تکامل جنسى به تأخیر بیفتد. تومورهاى هیپوفیز معمولاً با پرتودرمانى براى مهار بازده هورمونی، معالجه مى‌شوند. درشت انتهائى (آکرومگالى)
درشت انتهائى هنگامى بروز مى‌کند که تولید بیش از حد هورمون در دوران بلوغ ظاهر گردد. طول قامت از این عارضه متأثر نمى‌شود زیرا رشد عمودى در پایان نوجوانى متوقف مى‌شود. در عوض شایع‌ترین نشانه‌ها بزرگى دست و پا، موى اضافى بدن، و رشد بیش از حد فک و سایر قسمت‌هاى صورت است. خستگی، عرق ریزش زیاد، التهاب مفصلی، و خشکى عمومى مفاصل نیز شایع هستند. در اینجا نیز علت شایع تولید هورمون رشد اضافی، تومور هیپوفیز است که به‌وسیلهٔ برداشتن از طریق جراحى یا پرتو درمانى معالجه مى‌شود.
دیابت بى‌مزه
دیابت بى‌مزه هنگامى بروز مى‌کند که هیپوفیز مقدار بسیار کمى هورمون آنتى‌دیورتیک تولید نماید. علت این عارضه اغلب صدمات مغزى است. این هورمون روى کلیه‌ها تأثیر کرده و آب بدن را حفظ مى‌کند. اگر تولید این هورمون خیلى ناچیز باشد کلیه‌ها قادر به باز جذب آب نخواهند بود و در نتیجه تولید ادرار زیاد خواهد شد. این مسئله به‌نوبهٔ خود ایجاد عطش سیرى‌ناپذیر خواهد کرد. درمان شامل داروهاى خوراکى و بوئیدنى (از راه بینی) است که تولید ادرار را مهمار مى‌کنند. هنگامى که دیابت بى‌مزه در اثر تومور هیپوفیز ایجاد مى‌شود برداشتن تومور از طریق جراحى اغلب مؤثر است.
نارسایی غده هیپوفیز ـ pituitary gland underactive
نارسایی غده هیپوفیز کم‌کاری غده هیپوفیز که منجر به ترشح ناکافی هورمونهای مترشحه از هیپوفیز می‌گردد. قسمت قدامی هیپوفیز هورمونهای زیر را تولید می‌کند: هورمون رشد، هورمون محرک تیرویید (TSH)، هورمون محرک غده فوق کلیه (ASH)، هورمونهای محرک غدد جنسی‌قسمت خلفی هیپوفیز هورمونهای زیر را تولید می‌کند: هورمون ضدادراری که با تأثیر بر کلیه‌ها غلظت و مقدار ادرار را تنظیم می‌کند. اکسی‌توسین که محرک انقباضات رحمی در طی زایمان و ترشح شیر در طی شیردهی است.
ـ علایم شایع:
۱. نامنظمی قاعدگی
۲. ناتوانی جنسی؛ ناباروری
۳. کاهش قند خون و ضعف؛ کاهش فشار خون
۴. عدم تحمل سرما و استرس
۵. عقب‌افتادگی رشد در کودکان (بروز پس از شش‌ماهگی)
۶. تغییرات روانی، از قبیل سایکوز (روان‌پریشی)
۷. بیحالی شدید
۸. سردرد مداوم
۹. افزایش مقدار و تکرر ادرار
۱۰. فقدان صفات ثانویه جنسی که در بلوغ ظاهر می‌گردند، نظیر تغییرات صدا، تکامل پستان و رشد موهای ناحیه تناسلی
ـ علل بیماری:
۱. ناشناخته (گاهی)
۲. تومورهای غده هیپوفیز
۳. عفونت مغزی
۴. آنوریسم عروقی در قاعده مغز
۵. کاهش جریان خون غده هیپوفیز در مادر پس از خونریزی شدید و شوک حین زایمان
۶. آسیب شدید سر همراه فشار بر غده هیپوفیز (معمولاً ناشی از خونریزی داخل مغزی) ـ عوامل افزایش‌دهنده خطر:
سابقه خانوادگی اختلالات هیپوفیز، بارداری.
ـ پیشگیری:
اقدام به درمان طبی آسیب‌ها، عفونت‌ها یا تومورهای زمینه‌ساز نارسایی غده هیپوفیز، در صورت شناسایی شدن.
ـ عواقب موردانتظار:
معمولاً با جراحی یا جایگزین نمودن هورمونهای هیپوفیز، تیرویید، غده فوق کلیه و هورمونهای جنسی قابل درمان است.
ـ عوارض احتمالی:
نارسایی هورمونی و مرگ، در صورت عدم درمان.
ـ درمان:
بررسی‌های تشخیصی ممکن است شامل آزمایش‌های خون برای ارزیابی سطح هورمونها و عملکرد آنها، سی‌تی‌اسکن سر و رادیوگرافی جمجمه باشد. درمان با هدف برطرف کردن علت زمینه‌ای نارسایی هیپوفیز و تأمین جایگزین هورمونی کافی انجام می‌شود. جراحی برای برداشتن تومورها یا لخته‌های خون ناحیه هیپوفیز، در صورت لزوم انجام می‌گیرد. بیمار باید از یک دستبند یا گردنبند حاوی هشدارهای طبی که نشان‌دهنده کمبودهای هورمونی وی و راه درمان مناسب آنها باشد استفاده کند.
ـ داروها:
داروهای هورمونی برای جایگزین کردن هورمونهایی که هیپوفیز توانایی تولید آنها را ندارد. مسکن‌ها پس از جراحی، آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای ضدویروسی در مدتی که عامل این عارضه عفونت‌ها باشند.
ـ فعالیت:
در حد توان به فعالیت‌های خود ادامه دهید.
ـ رژیم غذائی:
رژیم خاص نیاز نیست.
ـ در این شرایط به پزشک خود مراجعه نمائید:
اگر شما یا یکی از اعضای خانواده تان دارای علایم نارسایی غده هیپوفیز باشید. بروز علایم عفونت پس از جراحی، نظیر تب، بیحالی و درد عضلانی، اگر دچار علایم جدید و غیرقابل توجیه شده اید. داروهای تجویزی ممکن است با عوارض جانبی همراه باشند.
منابع و مآخذ:
دانشنامه رشد
دانشنامه آزاد ویکی پدیا www.wikipedia.org
