تحقیق درباره ی اهميت، ضرورت و فوائد برنامه ريزي و سازماندهي +دانلود فایل

اهميت، ضرورت و فوائد برنامه ريزي و سازماندهي

نظام هستی و قوانین حاکم بر آن، از برنامه‏ریزی و نظمی شگفت‏انگیز حکایت می‏کند. با دقت در پدیده هستی در می‏یابیم که دست پرمهر پروردگار هر چیز را در جای خویش نهاده است. خداوند در قرآن می‏فرماید: «همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید. در آفرینش آن بخشایشگر هیچ‏گونه اختلاف نمی‏بینی. باز بنگر آیا خلل می‏بینی»؟ جهان آفرینش با همه بی‏کرانگی‏اش، بانظم، انسجام و ترکیب‏های حساب شده آمیخته است. پیدایش شب و روز، رفت و آمد فصل‏ها، خواب زمستان و بیداری در بهار، همگی نشانه‏های آشکار نظم و برنامه‏ریزی جهان هستی است. خداوند همواره در قرآن کریم از جلوه‏های گوناگون نظم هستی پرده برمی‏دارد و ما را با این گوهر گران‏بها آشنا می‏سازد و می‏فرماید: «همان کسی که فرمانروایی آسمان‏ها و زمین از آن اوست … و همه چیز را آفریده و به دقت اندازه‏گیری کرده است».

از مجموعه آیات قرآن بر می‏آید که در این جهان محدود، هر چیزی را وقتی و هر کاری را زمانی لازم است و وقت‏شناسی، برنامه‏ریزی و تنظیم امور در آفرینش مورد توجه آفریدگار متعالی بوده است که آیات و نشانه‏هایش را با تأمل در جهان هستی و معجزه خداوند، یعنی قرآن می‏توان دریافت. امام علی علیه‏السلام در وصف قرآن می‏فرماید: «بدانید که در آن علم آینده و سخن از گذشته و دوای درد شما و مایه نظم و سامان‏دهی میان شماست.» بنابراین قرآن که کتاب هدایت و زندگی‏آموز انسان‏هاست، بهترین راه‏ها را فراروی ما بازمی‏کند و بهترین برنامه‏ریزی حیات انسانی به شمار می‏آید.

متن تحقيق

در عصر ارتباطات و پيشرفت هاي شگرف براي کسب علم و دانش و رشد فکري و اجتماعي و معنوي و هر کاري، انسان نياز به برنامه ريزي و تنظيم اوقات دارد، اسلام به عنوان کاملترين دين الهي که براي بشريت آمده بر مسئله برنامه ريزي تأکيد و پافشاري نموده است.

1- سفارش علي(ع) به نظم در واپسين لحظات

علي(ع) به امام حسن(ع) و امام حسين(ع)، و همه فرزندانش و تمامي کساني که وصيّت نامه حضرت به آنان مي رسد اين گونه وصيّت کرد: «اوصيکما… بتقوي الله و نظم امرکم؛(1) شما دو نفر را به تقواي الهي و نظم و برنامه ريزي در کارها سفارش مي کنم.»

2- مؤمن بايد برنامه ريزي داشته باشد

علي(ع) فرمود: «للمؤمن ثلاث ساعاتٍ: فساعة يناجي فيها ربّه و ساعةً يرمّ معاشه و ساعة يخلّي بين نفسه و بين لذّتها فيما يحلّ و يجمل؛(2) سزاوار است مؤمن را سه زمان باشد: زماني که در آن با پروردگارش راز و نياز کند، و زماني که هزينه هاي زندگي را تأمين کند، و زماني را به خوشي هاي حلال و زيبا، اختصاص دهد.»

امام صادق(ع) فرمود: «در حکمت آل داوود، چنين آمده است، سزاوار است مسلمان خردمند زماني را به اعمال ميان خود و خداوند اختصاص دهد و زماني را با خوشي هاي حلال سپري کند که اين زمان، کمک به آن دو وقت خواهد بود.»(3)

 

 

 

ضرورت برنامه ريزي

در منابع اسلامي به چند جهت برنامه ريزي را ضروري و لازم دانسته است.

1- عمر و زمان به سرعت در حال گذشت است و گذشت آن محسوس نيست.

علي(ع) فرمود: «الفرصة تمرّ مرّ السّحاب؛(4) زمان و فرصت همچون ابر در حال گذر است.»

بر لب جوي نشين و گذر عمر ببين

کاين اشارت زجهان گذرا ما را بس

2- عمر و زمان قابل بازگشت نيست و به هيچ طريقي نمي توان آن را برگرداند.
علي(ع) فرمود: «الفرصة سريعة الفوت، و بطيئته العود؛(5) فرصت به سرعت مي گذرد و به کندي برمي گردد.»

3- زمان با هيچ چيز قابل معاوضه نيست.

علي(ع) فرمود: «الفرصة غنمٌ؛(6) زمان و فرصت غنيمت و منفعتي است (که با چيزي قابل معاوضه نيست.)»

هر سرمايه اي را انسان از دست دهد قابل جبران است جز سرمايه عمر و زمان که قابل جبران نيست.

فخررازي در ذيل آيه «والعصر انّ الانسان لفي خسرٍ؛(7) به عصر سوگند که انسان ها هم در زيانند.» چنين مي گويد: «يکي از بزرگان پيشين مي گويد: معني اين سوره را من از مرد يخ فروشي آموختم که فرياد مي زد و مي گفت: «ارحموا من يذوب رأس ماله ارحموا من يذوب رأس ماله؛ رحم کنيد به کسيکه سرمايه اش ذوب مي شود،رحم كنيد به كسي كه سرمايه اش ذوب مي شود.» پيش خود گفتم: اين است معني «انّ الانسان لفي خسرٍ» عصر و زمان بر او مي گذرد و عمرش پايان مي گيرد و ثوابي کسب نمي کند و در اين حال زيانکار است.»(8)

گويند: گدائي در مغازة مردي آمد به او گفت: يک گوني از اين گردوها را به من عطا کن. صاحب مغازه گفت: گداي ناشي! کجا ديده اي يک گوني گردو را به عنوان گدايي به گدا بدهند؟ گدا کنار گوني نشست گفت: اجازه ميدهي دانه اي از آن ها را بردارم، صاحب مغازه گفت: بردار، دوباره گفت: دومي را اجازه مي دهي… صاحب مغازه گفت: گويا همان يک گوني را مي خواهي يکي يکي از من بگيري.

روزگار هم سرماية ما را لحظه به لحظه از دست ما مي برد بدون اينکه متوجه آن باشيم.
افسوس که ايام جواني بگذشت

حالي نشد و جهان فاني بگذشت

مطلوب همه جهان، نهان است امروز

ديدي همه عمر در گماني بگذشت

رسول خدا(ص) فرمود: «انّ العمر محدودٌ لن يتجاوز احدٌ ما قدر له…؛(9) عمر محدود است هيچ کس از مقداري که براي او تعيين شده است رد نمي کند.»

و فرمود: «کن علي عمرک اشحّ منک علي درهمک و دينارک؛(10) بر عمر (و زمان) حريص تر باش تا نسبت به درهم و دينار.»

4- مديريت زمان نشانه رشد اجتماعي و عامل سعادت اخروي است.

رسول خدا(ص) فرمود: «انّ عمرک مهر سعادتک ان انفذته في طاعة ربّک؛ عمر (و زمان) قيمت و بهاي سعادت تو است اگر (با برنامه ريزي) در مسير طاعت خدا به کار گرفته شود.»
و در جاي ديگر فرمود: «احذروا ضياع الاعمار فيما لايبقي لکم ففائتها لايعود؛(11) از ضايع کردن عمر در چيزي که ماندگار نيست پرهيز کن چرا که عمرهاي از دست رفته قابل برگشت نيست.»

5- لزوم انجام کارها در وقت خودش

لازم است هر کاري در زمان مقرر و مناسب خود انجام گيرد و اين امر بوسيله برنامه ريزي ميسر مي گردد.

برنامه ریزی

رسول خدا(ص) فرمود: «الامور مرهونةٌ باوقاتها؛(12) هر کاري در گرو زمان خودش است.» از طرف ديگر اگر فرصت دادي و با برنامه ريزي در زمانش انجام ندادي دچار حزن و اندوه مي شود.

پيامبر اکرم(ص) فرمود:« اضاعةٌ الفرصة غصّةٌ؛(13) ضايع کردن فرصت (در مسير غير صحيح) غصّه مي آورد.»

و فرمود: «ترک الفرص غصصٌ؛(14) ترک فرصت ها (و بهره برداري نکردن) غصّه ها در پي دارد.»

6- راه رسيدن به موفقيّت

معروف است که امام راحل (ره) آن قدر منظم بود که عرب مغازه دار بازار هويش نجف، با آمدن او ساعت خود را تنظيم مي کرد.«مارون کور» با برنامه ريزي دقيق، يکي از آثارش را در ضمن رفتن از خانه بيماري به خانة بيمار ديگر نوشت.»(15)و دکتر «برزي» زبان فرانسوي و ايتاليايي را هنگام رفتن به اداره و بازگشت از آن ياد گرفت.»(16)شيخ انصاري با برنامه ريزي که داشت علاوه بر کارهاي اصلي، هر روز يک جزء قرآن، يک نماز جعفر طيّار، زيارت جامعه و زيارت عاشورا مي خواند.(17)

7- از لحظات عمرمان پرسش مي شود

علي(ع) فرمود: «انّ عمرک عدد انفاسک و عليها رقيب يحصيها؛(18) عمرت همان تعداد نفس هاي تو است که بر آن نگهباني است که آن را شمارش مي کند.»

رسول خدا(ص) فرمود:«لا تزول قدما عبد يوم القيامة حتي يسئل عن اربعٍ عن عمره فيما افناه و عن شبابه فيما ابلاهً…؛(19)بنده در روز قيامت، گام از گام بر نمي دارد مگر آن که از چهار چيز پرسيده شود: از عمرش که چگونه سپري ساخته، و از جواني اش که چگونه هدر داده است…»

 

فوائد برنامه ريزي

برنامه ريزي فوائد گرانسنگ فراواني دارد که به اهم آن ها اشاره مي شود.

1- اولويت هاي زندگي مشخص مي شود

يقينا کارهاي زندگي انسان يک دست نيست، برخي مهمتر است، برخي مهم، و برخي اهمّيت کمتري دارد، برنامه ريزي اولويت ها و اهم ها را مشخص مي کند.

در شرع اسلام هم توصيه شده که در تزاحم کارها اهم را انتخاب کنيد، آنگاه فالاهم را علّامه طباطبايي وقتي تفسير الميزان را مي نوشتند، ابتدا بي نقطه مي نوشتند، بعد که مرور مجدد مي کردند، آن را نقطه گذاري مي کردند. از ايشان علّت اين کار سؤال شد، گفتند: من حساب کرده ام اوّل که بي نقطه مي نويسم و بعد در مرور نقطه مي گذارم، چند درصد در وقتم صرفه جويي مي شود.

2- تمام اوقات انسان مفيد و مؤثر مي شود

انسان در برخي حالات توان کارهاي سنگين را دارد و در برخي حالات لازم است به کارهاي سبک تر و کارهاي مطالعاتي راحت تر، بپردازد، اگر برنامه ريزي در کار باشد تمام آنات انسان مفيد و مثمر خواهد بود.

علي(ع) فرمود:«رحم الله امرءاً علم انّ نفسه خطاه الي احبه فبادر عمله و قصّر امله؛(21) خدا رحمت کند مردي را که بداند نفس هاي او گام هاي او به سوي مرگ است پس بر انجام عملش مبادرت بورزد و آرزوها را کوتاه کند.»

مرحوم امام خميني، تحرير الوسيله را در حال تبعيد در ترکيه نوشتند. مرحوم فيض کاشاني کتاب شعر “طاقديس” را در مسير راه سرويس بهداشتي (مستراح) مي سرايد. و يکي از بزرگان در وقتي که غذا داغ بود ناگزير بود، درنگ کند تا غذا سرد شود به نوشتن مي پرداخت، به تدريج که نوشته هايش زياد شد، آن ها را به چاپ رساند و ان را «پنج دقيقه هاي قبل از غذا» نام نهاد.(22)

3- امکان ذخيره سازي وقت فراهم مي شود

برنامه ريزي باعث مي شود هر کار در جاي خود انجام و به اندازه خود وقت ببرد، در نتيجه امکان ذخيره سازي وقت فراهم است. علي(ع) فرمود:«الامور مرهونة باوقاتها؛(23) کارها در گرو اوقات خود مي باشد.»

يعني هر کار بايد با برنامه ريزي در وقت و زمان خود انجام گيرد.

و مناسب است هر کسي در برنامه ريزي روزانه در پازل يا جورچين زمان هر کار را مشخص کند، زمان کار، زمان مطالعه، زمان عبادت و خواندن قرآن و دعا، زمان استراحت و خواب، زمان تفريح و ورزش، زمان روابط خانوادگي و اجتماعي، و ساعتي نيز براي خلوتم در نظر بگيرم.

مرحوم استاد مطهري برنامه ريزي دقيق داشت از جمله در شبانه روز ساعتي را براي رسيدن به مشکلات فرزندان خويش قرار داده بود و بر انجام فرائض ديني آنان نظارت دقيق داشت. در کنار تهجد و تدريس مطالب قابل توجه را در فرصت هاي مناسب و به طور منظم يادداشت مي کرد.(24)

گويند از طلبه پرسيدند متأهل شدن شما بر وقت و فراگيري درس شما اثر منفي نگذاشته است در جواب گفت: برعکس وقت من افزوده شده است. چرا که زمان هايي را که صرف شستن لباس و نظافت حجره و آماده نمودن غذا مي کردم، اکنون از آن براي فراگيري علوم استفاده مي کنم و همسرم کار شستن و نظافت… را انجام مي دهد.

4- سريعتر و مطمئن تر به هدف رسيدن

کسي که برنامه ريزي دارد، طبق برنامه حرکت مي کند و در طول روز استهلاک و هدر دادن وقت ندارد به سرعت تلاش مي کند به برنامه هاي خود برسد و همين امر باعث مي شود که با سرعت و هدف خود نزديک تر شود؟

5- امکان ارتباط با مردم و خدا فراهم مي شود

بسيارند کساني که مي گويند موفق نمي شويم در روز مقداري قرآن بخواينم و يا مناجات و دعا با خدا داشته باشيم، رازش اين است که برنامه ريزي ندارند. اگر ساعتي را در روز مخصوص خواندن قرآن و دعا قرار دهند يقيناً موفق خواهند شد.

شيخ انصاري با اين که مرجع تقليد است و از مادر خويش سرپرستي مي کند و به كار درس و تعليم خود مي رسد با اين حال هر روز يک جزء قرآن، نماز جعفر طيار، زيارت جامعه و زيارت عاشورا مي خواند.(25) چرا که برنامه ريزي دارد. و همين طور براي سر زدن به خويشاوندان و يا سرکشي از مردم در محل تبليغي، نياز به برنامه ريزي و اختصاص وقت داريم.

6- کم شدن استرس ها و فشارهاي رواني

در طول روز اگر انسان هم مشغول انجام کارها باشد و هم برنامه ريزي قبلي نداشته باشد دچار اضطراب و استرس مي شود ولي اگر از قبل برنامه ريزي داشته در حين انجام کار دچار اضطراب نمي شود گاهاً با برخي از دوستان طلبه برخورد مي کنيم که مثلاً نمي دانند براي شبهاي قدر چه سخنراني و چه برنامه اي داشته باشند، همين امر باعث مي شود مطالعات آن شب و روز با اضطراب انجام گيرد. طبيعةً از کيفيت مطلوب برخوردار نخواهد بود. ولي اگر از اول ماه مبارک برنامه ريزي داشته باشد در آن شب دچار استرس نخواهد شد.

آقايي مي گفت: من در قم هم که هستم مي دانم براي شب عاشورا و يا مثلاً شب قدر در ايّام تبليغي چه سخنراني داشته باشم لذا سعي مي کنم در طول مطالعات سالم، سخنراني انتخاب شده جذّاب و پرمحتوا کنم با جمع آوري مطالب جديد و جذاب.

7- به تمام کارها مي رسيم

برنامه ريزي دقيق و همه جانبه نگر، باعث مي شود که براي هر کاري زماني در نظر گرفته شود، هيچ کاري از قلم نيفتد.

براي همه اتفاق افتاده که برخي کارها را هر روز مي خواهيم انجام دهيم ولي موفق نمي شويم بخاطر عدم برنامه ريزي و اختصاص وقت به آن کار.

از بزرگي پرسيدند نماز شب بخوانيم بهتر است يا شب را مطالعه کنيم، در جواب گفت: کاري کنيد که هم نماز شب بخوانيد و هم مطالعه کنيد.

مرحوم علّامه طباطبايي حتي در شب قدر نيز برنامه مطالعاتي داشت به اين جهت تفسير وزين الميزان در شب قدر به پايان مي رسد.

استاد حسن زاده آملي در ذيل اين عبارت علّامه طباطبايي «تمّ الکتاب و اتفق الفراغ من تأليفه في ليلة القدر المبارکه…»دانشجويان عزيز ما سرمشق بگيرند که حضرت علّامه طباطبايي شب قدر را به بحث و تحقيق آيات قرآني احياء مي کرد و تفسيرش در اين شب فرخنده به پايان رسيد. آري:

به هوس راست نيايد به تمني نشود

کاندرين راه بسي خون جگر بايد خورد

و اضافه مي کند که صاحب جواهر، شيخ حسن نجفي نيز کتاب «جواهر الکلام في شرح شرايع الاسلام…» را در شب قدر به پايان مي رساند.»(26)ابويعلي جعفري داماد شيخ مفيد(ره) دربارة شيخ مفيد مي گويد:«او جز پاسي از شب نمي خفت آنگاه به پا مي خاست و نماز مي گزارد، کتاب مي خواند، يا درس مي گفت يا قرآن تلاوت مي کرد.»(27)

و حسن ختام اين بخش را خاطره اي از امام خميني(ره) قرار مي دهيم:

فرشته اعرابي نوه امام مي گويد:«امام در طول شبانه روز حتي يک دقيقه وقت تلف شده و بدون برنامة از قبل تعيين شده نداشتند با توجه به اين شرايط سنّي و ميزان فعاليتي که داشتند باز هم ساعت خاصي را در سه نوبت- هر کدام نيم تا يک ساعت- به اهل منزل اختصاص داده بودند که هر کدام از ما که مايل بوديم، خدمت ايشان مي رسيديم و مسائل خودمان را مطرح مي کرديم.امام در اين ساعات معمولاً از نظر فکري و روحي به خانوداه توجّه داشتند، هيچ سؤالي را بي جواب نمي گذاشتند…»(28)

 

اصول برنامه ريزي

براي برنامه ريزي بهتر براي کارهاي زندگي روزمرّه و استفاده بهينه از زمان، ضروري است به اصول و قواعدي که ما را ياري مي رساند به جدّ توجه داشته باشيم.

1- توجه به کوچک ترين واحد زمان

نوع نگرش به زمان گوياي روشن استفاده از آن است، گاه در برنامه ريزي زمان را به صورت روز و هفته و ماه و سال مي بينيم که اين برنامه ريزي دقيقي نيست و منجر به هدر رفتن وقت و زمان مي شود، گاه به صورت ريزتر ملاحظه مي شود. در برنامه ريزي دقيق و ظريف بايد کوچکترين واحد زمان را از ثانيه و لحظه و دقيقه مشخص کنيم.

برنامه ريزي دقيق و خوب يعني نجات دادن و ذخيره سازي وقت در پرتو نگرش و توجّه به کوچکترين واحد زمان. مي گويند: آيت الله آخوند ملّا علي همداني براي وقت خود ارزش بسيار قائل بود حتي از فرصت هاي کوتاه هم استفاده مي کرد و معمولاً هرجا مي رفت کتابي زير بغلش بود.(29)

در شرح حال ابوريحان بيروني آمده است: آني از اشتغالات علمي غلفت نکرد و دستش از تحرير و زبانش از تقرير و مغزش از فکر و چشمش از مطالعه فراغت نداشت يکي از دوستان ابوريحان در حال احتضار بر وي وارد شد. آن حکيم علم دوست و تشنة معرفت مسأله اي رياضي از وي پرسيد.

او گفت: «در اين حال چه جاي سؤال است حکيم گفت: وداع دنيا با علم به اين مسأله بهتر است از وداع با جهل به آن او پاسخ سؤال را گفت و از نزد او خارج شد و در اثناي راه بود که ابوريحان از دنيا رفت.»(30)

علي(ع) فرمود:«انّ عمرک عدد انفاسک و عليها رقيبٌ يحصيها؛(31) عمرت همان (تعداد) شماره هاي نفس تو است که بر آن مراقبي گمارده شده است تا آن را شمارش کند.»

2- اولويت بندي کارها

کارهاي روزانه ما سه گونه اند: الف: امور فوري و اهم ب: کارهاي مهم و متوسط، ج: امور عادي و معمولي و غير مهم. اگر کارها درست اولويت بندي شود در موضوعات جزئي و بي اهمّيت وقت صرف نمي شود بلکه براي وظائف اهم و مهم سرمايه گذاري مي شود.

علي(ع) در اين زمينه مي فرمايد:«من اشتغل بغير المهم ضيّع الاهمّ؛(32) هر کس به چيزي که مهم نيست بپردازد، آنچه را که اهمّيت بيشتري دارد از دست مي دهد.»

و در جاي ديگر فرمود:«شرّ ما شغل به المرء وقته الفضول؛(33) بدترين چيزي که آدمي وقت خود را صرف آن مي سازد، کارهاي اضافي است.»

3- صرفه جويي در زمان

صرف جويي يعني جلوگيري از هدر رفتن وقت و بهرة صحيح و کامل از زمان و وقت بردن است.براي رسيدن به اين امر لازم است سارقان وقت و زمان را شناسايي و مهار کنيم که اهم آن ها از اين قرار است.

الف: تعارفات

تعارفهاي بيش از حد و نبودن شهامت “نه” گفتن نابودگر فرصت ها به شمار مي رود. عامل ناتمام ماندن کارها به حساب مي آيند.

ب: تلفن هاي غيرضروري

تلفن و همراه، ابزار سودمندي است که حتي مي تواند عامل صرفه جويي در وقت باشد ولي گفت و گوهاي طولاني، حاشيه روي هاي بي مورد و حتي استفاده مکرّر از آن خصوصاً اِس و مس ها و خستگي رواني، تحليل قوا، وقفه در کارها، و در نتيجه موجب هدر رفتن وقت و زمان مي شود.

ج: ملاقات هايي که بدون برنامه قبلي در محيط کار و يا جاهاي ديگر واقع مي شود

د: خود محوري: هم باعث اتلاف وقت مي شود از اين جهت که از تفويض کار به ديگران خودداري مي شود و هم سبب فشار عصبي و تنش هاي رواني مي گردد.

هـ: آماده نبودن لوازم

لوازم مورد نياز هر کاري را قبل از شروع کار آماده کنيم وگرنه باعث اتلاف وقت مي شود.

و: ارتباط با افراد ناباب

از ارتباط با افرادي که با خودخواهي، بي توجهي و حماقت وقت انسان را مي دزدند خودداري کنيم.

ح: استفاده نبردن از بيکاري

از زمان بيکاري ناخواسته همچون قرار گرفتن در صف ها… به نحو مناسب مانند مطالعه، حفظ شعر، قرآن و دعا… استفاده کنيم.

ک: انرژي را تقسيم نکردن

بسياري از افراد در ساعات آغازين صبح انرژي بيش از حد مصرف مي کنند و در ساعات باقيمانده بر اثر خستگي مفرط زمان را از دست مي دهند.

رهرو آن نيست گهي تند و گهي خسته رود   رهرو آن است که آهسته و پيوسته رود

ل: فهرست کار را آماده نکردن

هر شب کارهاي فرداي خود را فهرست کنيم وگرنه باعث اتلاف وقت مي شود.

م: عدم الويت گذاري

مشخص نبودن الويت ها نيز سارق وقت است.(34)

چرا که بدون اولويت بندي وقت صرف موضوعات جزئي و بي اهمّيت خواهد شد و همين طور پشت گوش اندازي ها، ميهمان ناخوانده، اطلاعات ناقص، خستگي و استرس و… سارقان وقت هستند.

4- برکت و توفيق

در فرهنگ اسلامي در اصول برنامه ريزي به دو نکته مهم توجّه شده است که مي تواند به عنوان يکي از اصول برنامه ريزي مطرح باشد.

الف: برکت

«برکت در حقيقت خيري است که در چيزي پايدار و همراه آن است، مانند برکت در نسل، که به معناي فراواني نسل و فرزندان يا جاودانه ماندن نام به سبب آن است. برکت در غذا آن است که به طور مثال گروه زيادي با آن سير شوند و برکت در وقت آن است که کاري در آن بگنجد که معمولاً در وقتي همانند آن نمي گنجد.»(35)

بر اين اساس است که يک شب قدر برابر است با هزار ماه، و اعمال در آن شب از همين مقدار ثواب برخوردار است.براي مراعات برکت، خوب است بدانيم انجام کارها و عمل در زمان هاي مثل ماه رمضان، شب قدر، ماه مبارکي چون شعبان، رجب، عيد، جمعه، … همراه با برکت است، قرآن خواندن، با وضو بودن، صله رحم، سحرخيزي، دوري از گناه، خوش خلقي و… مي توانند عامل برکت عمر و وقت باشند.برعکس، گناه، بدنمازي و بي نمازي، ترانه گوش دادن، بودن سگ در منزل و… عامل بي برکتي وقت و عمر است.

ب: توفيق

توفيق الهي که به معناي رديف شدن اسباب و وسيله کار و عدم مانع براي آن است در برنامه ريزي شديداً مورد توجّه قرار مي گيرد.علي(ع) فرمود:«لاينفع اجتهاد بغير توفيقٍ؛(36) تلاش (و برنامه ريزي) بدون توفيق فائده ندارد.»درباره توفيق در روايات به اين عناوين برمي خوريم:

1- توفيق عنايت و کمک است.

2- توفيق رحمت الهي است.

3- توفيق اولين نعمت است.

4- توفيق اساس سعادت است.

5- پيشوايي چون توفيق نيست.

6- از توفيقات حفظ تجربه است.

7- عافيتي بالاتر از توفيق نيست.

8- طاعت و بندگي جز با توفيق ميسر نيست.

9- توفيق عقل را زياد مي کند و ياري مي رساند.(37)

 

نکات مهم در برنامه ريزي

1- ظرافت و دقت

در موفقيّت هرکاري، برنامه ريزي امکانات، تلاش و… لازم است امّا هيچ چيزي به اندازه برنامه ريزي دقيق در موفقيّت و انجام کارها مؤثر نيست.

علي(ع) مي فرمايد:«التّلطّف في الحيلة اجدي من الوسيلة؛ ظرافت و دقّت در برنامه ريزي بهتر از امکانات است.»

قرآن کريم درباره اصحاب کهف که از خواب طولاني بيدار شدند يکي از آن ها گفت: «اکنون يک نفر را با اين سکه اي که داريد به شهر بفرستيد تا بنگرد کدامين نفر از آن ها غذاي پاکتري دارند، از آن مقداري براي روزي شما بياورد، امّا بايد نهايت دقت را به خرج دهد و هيچ کس را از وضع شما آگاه نسازد، چرا که اگر آن ها از وضع شما آگاه شوند سنگسارتان مي کنند، يا به آيين خويش شما را باز مي گردانند…»(38)

در اين آيه هم از برنامه ريزي اصحاف کهف خبر داده و هم از دقّت و ظرافت کاري آن ها در برنامه ريزي که بايد از غذاي پاک و حلال خريداري شود، و در رفت و آمدها مسئله امنيتي را مراعات کند و… اين ها دقت ها و ظرافت هاي برنامه ريزي است.

2- تفکر و تدبر

برنامه ريزي خوب و عميق و همه جانبه زاييدة فکر خوب و ژرف انديشانه است اگر کسي بخواهد برنامه ريزي خوبي داشته باشد بايد در مورد آن کار، جوانب آن، عاقبت و آينده آن خوب فکر کند، البته از اين نکته نيز غافل نشود که فکر زياد و دقّت و عاقبت انديشي بيش از حد انسان را دچار وسواس مي کند.

علي(ع) فرمود:«الحيلة قائدة الفکر؛(39) چاره انديشي حاصل انديشيدن است.»

هر چيز چاره اي دارد

در زندگي انسان گاه انبوه مشکلات سر راه انسان سبز مي شود که ممکن است انسان مأيوس شود و يا خود را در بن بست ببيند، ولي بايد توجّه داشت که مي توان با برنامه ريزي و چاره انديشي کارها را سامان داد و گره ها را يکي پس از ديگري باز کرد.

علي(ع) فرمود:«لکلّ شيٍ حيلةٌ؛(40) هر چيزي چاره اي دارد.»

در قديم گاهي برخي علما براي مطالعه در شب ها چراغ نداشتند با اين حال براي مطالعه خويش برنامه داشتند، محدّث بزرگ سيد نعمت الله جزايري مي گويد:

ما در روشنايي ماه کتاب مي خوانديم و من کتابهاي “کافيه” و “شافيه” و الفيّه ابن مالک را حفظ مي کردم و شبهايي که روشنايي ماه نبود کتابهايي را که حفظ کرده بودم از حفظ تکرار مي کردم، در تابستان گاهي تا اذان صبح مطالعه مي کردم و بعد اذان مي خوابيدم آنگاه به تدريس مي پرداختم.(41)

3- مشورت

مشورت و کمک گرفتن از نظرات و تجربيات ديگران اصل مهمي است در اسلام، خصوصاً در برنامه ريزي هاي گروهي، مشورت امر ضروري تر است چون هم باعث غناي برنامه ريزي مي شود و هم عامل جذب و همکاري ديگران. علي(ع) زيبا فرموده، آنجا که مي گويد:«من جهل وجوه الآراء اعيته الحيل؛(42) کسي که از آراي گوناگون آگاه نباشد (چاره انديشي نتواند و) برنامه ريزي او را خسته خواهد کرد.»

قرآن صريحاً به پيامبر اکرم(ص) دستور مي دهد، که در برنامه ريزي اجراي احکام و امورات با مردم مشورت کن.

«و شاورهم في الامر فاذا عزمت فتوکّل علي الله؛(43) با آن ها در کارها مشورت کن امّا هنگامي که تصميم گرفتي بر خدا توکّل کن.»

چنانکه در جنگ بدر لشکر اسلام طبق فرمان پيامبراکرم(ص) مي خواستند در نقطه اي اردو بزنند يکي از ياران حضرت به نام (حباب بن منذر) عرض کرد اي رسول خدا(ص) اين محلي را که براي لشکرگاه انتخاب کرده ايد طبق فرمان خداست که تغيير آن جايز نباشد و يا صلاحديد خود شما مي باشد.

پيامبر(ص) فرمود:«فرمان خاصي در آن نيست، عرض کرد: اينجا به اين دليل و آن دليل جاي مناسبي براي اردوگاه نيست دستور دهيد لشکر از اين محل حرکت کند و در نزديکي آب براي خود محلّي انتخاب نمايد، پيغمبر نظر او را پسنديد و مطابق رأي او عمل کرد.»(44)

4- به هم نزدن برنامه

برنامه ريزي وقتي ظريف و دقيق بود، بايد با جدّيت تمام اجرا و عملي گردد به هيچ وجه اجازه ندهيم کارهاي ديگر مانع انجام آن گردد. به اين خاطره توجّه کنيد.

يکي از دوستان شهيد رجايي مي گويد: در سال 52 يا 53، روزي به اتفاق رجايي براي خوردن ناهار قرار گذاشتيم وقتي به خيابان ولي عصر، سه راه شهيد بهشتي رسيديم. ناگهان رجايي گفت:«ماشين را نگهداريد!» ماشين را متوقف کرديم. گفتم چه شده است؟ گفت: بريم مسجد و نماز بخوانيم.گفتم: رفقا منتظرند: گفت: والله من با خداي خود عهد کرده ام که هميشه قبل از نهار، نمازظهر و عصر را بخوانم. قبل از شام، نمازمغرب و عشاء را، و قبل از صبحانه نماز صبح را بخوانم، و اگر يک روز اين برنامه را ترک کردم به عنوان جريمه يک روز، روزه بگيرم. شما که راضي به جريمه شدن من نيستيد.»(45)معروف است که امام راحل، در پاريس در حال مصاحبه با خبرنگاران بودند وقتي متوجه وقت نماز مي شود مصاحبه را قطع مي کند و نماز را اقامه مي کند.و از آقاي فرقاني يکي از اطرافيان امام راحل نقل شده که در روز رحلت آقا مصطفي فرزند برومند امام راحل برنامه ملاقات با فقيري را که بنا بود به او کمک شود ترک نکرد.

5- توکل و توسّل

با همة برنامه ريزيهاي دقيق در انجام کارها تکيه بر خدا باشد تا او توفيق را رفيق انسان سازد. علي(ع) فرمود:«لا ينفع اجتهادٌ بغير توفيق؛(46) تلاش (در کنار برنامه ريزي) بدون توفيق (الهي) سود نخواهد بخشيد. (و به جايي نخواهد رسيد).»

لذا قرآن کريم وقتي دستور مشاوره به پيامبراکرم(ص) را مي دهد، که در اجراي احکام دستورات الهي و برنامه ريزي آن با مردم مشورت کن مي فرمايد:«فاذا عزمت فتوکّل علي الله انّ الله يحبّ المتوکّلين؛(47) امّا هنگامي که (با برنامه ريزي) تصميم گرفتي بر خدا توکّل کن زيرا خداوند متوکّلان را دوست مي دارد.»

و همين طور توسّل به پيامبراکرم(ص) و امامان معصوم(ع) در کنار برنامه ريزي و تلاش فراموش نشود.

نتيجه گيري:

مهم ترين مسئله در برنامه ريزي ، داشتن هدف است. داشتن هدف باعث مي شود تا فعاليت و كارهاي ما در جهت خاصي قرار بگيرند و زندگي ما هدفمند گردد، در نتيجه از انجام دادن كارهايي كه در راستاي هدف ما قرار ندارد، پرهيز خواهيم كرد. يك مثل معروف مي گويد: «براي كشتي كه هدف ندارد، باد موفق و مخالف معنايي ندارد» اولين ويژگي انسان موفق داشتن هدف است. داشتن هدف به رفتارهاي ما جهت مي‌دهد و زندگي ما را معني دار مي‌كند؟

تعيين هدف براي موفقيت كافي نيست، يعني داشتن هدف براي موفقيت لازم است اما كافي نيست. مهم‌تر از خود هدف، انجام اقدامات عملي است. يعني بايد فعالانه در راه رسيدن به هدف گام برداريد و با تلاش و كوشش سعي كنيد تا خودتان را به هدف موردنظر نزديك و نزديك كنيد.برنامه‏ریزی، یکی از رموز موفقیت و پیشرفت است. انسان با برنامه‏ریزی می‏تواند مشکلات احتمالی را پیش‏بینی و برای آنها چاره‏اندیشی کند. در روایات اسلامی، به واژه‏هایی چون تدبیر، دوراندیشی و نظم اشاره شده است که در بردارنده معنای برنامه‏ریزی هستند. برای داشتن برنامه‏ریزی درست و اجرای آن، چندعامل تأثیرگذار هستند که عبارت است از: استفاده بهینه از فرصت‏ها، ارزش نهادن به وقت و زمان، آینده‏نگری، تدبیر و تقسیم امور.

اکنون این عوامل را در آیینه روایات به تماشا می‏نشینیم. پیامبراکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره از دست ندادن زمان و استفاده از فرصت‏ها می‏فرماید: «آن کس که درِ خیری به رویش گشوده شد، آن را غنیمت شمارد و از فرصت استفاده کند؛ زیرا نمی‏داند چه وقت آن در به رویش بسته می‏شود.» امیر مؤمنان علی علیه‏السلام نیز درباره بهره‏گیری از فرصت‏ها می‏فرماید: «فرصت‏های نیک را غنیمت شمارید. به درستی که فرصت‏ها، مانند گذرکردن ابر می‏گذرد.» ایشان در اهمیت برنامه‏ریزی و آینده‏نگری می‏فرمایند: «برنامه‏ریزی و آینده‏نگری پیش از کار، تو را از پشیمانی ایمن می‏دارد.» امام حسین علیه‏السلام در فضیلت و ارزش وقت می‏فرمایند: «زیان‏کار واقعی کسی است که لحظه لحظه عمرش را از دست دهد» و امام صادق علیه‏السلام در این‏باره می‏فرماید: «هیچ چیز عزیزتر از وقت تو نیست.» همچنین امام جواد در مورد تدبیر در امور می‏فرماید: «هر کس نداند کاری را از کجا آغاز کند، از سرانجام رساندن آن درمی‏ماند».

نظم و برنامه‏ریزی، از مسائل بسیار مهم است که بدون آن، هیچ کاری سامان نمی‏یابد. ازاین‏روست که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در این‏باره توصیه‏های بسیار کردند و همواره می‏کوشیدند مسلمانان با نظم و تدبیر زندگی خود را اداره کنند. خود ایشان نمونه نظم و انضباط بودند و نظمی دقیق و الهی بر همه شئون و رفتارشان حاکم بود و در واقع زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی آن حضرت، جلوه‏ای نظم و تدبیر بود. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله اوقات خود را تقسیم می‏کرد و هر بخش آن را برای انجام دادن برنامه‏ای خاص در نظر می‏گرفت. امام علی علیه‏السلام در این مورد می‏فرماید: «رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله چون به خانه می‏رفت، اوقات خویش را سه قسمت می‏کرد: بخشی را برای عبادت خدا، بخشی را برای خانواده خود و بخشی را به خود اختصاص می‏داد. سپس بخشی را که به خود اختصاص داده بود، میان خود و مردم تقسیم می‏کرد و بخشی از آن را به مردم اختصاص می‏داد و عام و خاص را می‏پذیرفت و چیزی از آنان دریغ نمی‏ورزید.» در لزوم برنامه‏ریزی برای هر کاری پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به ابن مسعود می‏فرمایند: «ای پسر مسعود! آن‏گاه که کاری انجام می‏دهی، با آگاهی و عقل انجام بده و مبادا کاری را بدون برنامه‏ریزی و آگاهی انجام دهی».

منابع و پي نوشت :

1. 1. نهج البلاغه، محمددشتي، نامه47، ص558 .
2. همان، حکمت390، ص724 .
3. کافي، کليني، بيروت، دارصعب و دارالتعادف، 1401ق، ج5، ص87، ح1 .
4. نهج البلاغه، حکمت2، منتخب ميزان الحکمه، محمدي ري شهري، قم دارالحديث، ص403 ح4984 .
5. منتخب ميزان الحکمه، ص403، ح4985 .
6. همان، ص403، ح4987 .
7. سوره والعصر، آيات1-2.
8. تفسير فخر رازي، ج32، ص85 به نقل از تفسير نمونه، مکارم شيرازي، دارالکتب الاسلاميّه، ج27، ص296 .
9. منتخب ميزان الحکمه، ص371، تنبيه الخواطر.
10. منتخب، ص371، مکارم الاخلاق، ج2، ص364ح2661 .
11. منتخب ميزان الحکمه، ص371، ح4597 .
12. بحار، محمدباقرمجلسي، دارالکتب الاسلاميه، ج77، ص165، ح2، منتخب ميزان، ص403 .
    13. نهج البلاغه، حکمت، 118 .
13. بحار، ج77، ص165، ح2 .
14. چهل مجلس، احمد دهقان، قم، انتشارات ناصر، 1382، ص254 .
15. همان.
16. همان، ص253 .
17. منتخب ميزان الحکمه، ص371، ح4589 .
18. خصال صدوق، قم مؤسسة النشرالاسلامي، 1414ق، ص253، ح125 .
19. ره توشه راهيان نور، شماره 272، دفتر تبليغات اسلامي، ص140 .
20. منتخب ميزان الحکمه، محمدي ري شهري، سيدحميدحسيني، قم دارالحديث، ج1، ص371ح4596 .
    22. ره توشه، ص140 .
21. منتخب ميزان الحکمة، ص403 .
22. ر.ک مجلّه مبلّغان، شماره 28، ص39 .
23. چهل مجلس، احمد دهقان، قم، انتشارات ناصر، 1382ش، ص253 .
24. در آسمان معرفت، علّامه حسن زاده آملي، انتشارات تشيّع، 1375، ص19 .
25. فيض القدير فيما يتعلق بحديث الغدير، شيخ عباس قمي (1359م) دوم، بوستان کتاب 1376ش، ص117 .
26. مهر و قهر، محمدرضاسبحاني نيا و سعيدرضاعلي عسکري، مرکز فرهنگي شهيد مدرس، 1379ش، اصفهان، ص50 .
27. اخلاق مرکز تدوين متون درسي، محموداکبري، 1386، ص142 .
28. همان، ص142، گوهروقت، ص146 .
29. منتخب ميزان الحکمه، ص371، ح4589 .
30. ميزان الحکمه، ح14211 .
31. همان، ح14210 .
32. نگاهي به: اخلاق1همان، ص140، وره توشه شماره72، دفتر تبليغات اسلامي، ص144.
33. الميزان في تفسير القرآن، علّامه طباطبايي، قم، انتشارات جامعه مدرسين، ج7، ص381 .
34. منتخب ميزان الحکمه، محمدي ري شهري، سيدحميدحسيني، ص541، ح6620 .
35. همان، ص541، روايت 6616 تا روايت 6628 .
36. فابعثوا احدکم بورقکم هذه الي المدينة فينظر ايّها ازکي طعاماً فليئتکم برزقٍ و ليتلطف و لا يشعرنّ بکم احداً. (سوره کهف، اية 19-20).
37. ميزان الحکمه، محمدي ري شهري، دارالحديث، ج3، ح4498 .
38. همان، ح4501 .
39. گوهروقت، سيدابوالحسن مطلّبي، تهران سازمان تبليغات اسلامي1372، ص155 .
40. ميزان الحکمه، ج3، ح4502 .
41. سورة آل عمران، آية159 .
42. تفسير المنار، ج4، ص200، به نقل از تفسير نمونه، مکارم شيرازي، دارالکتب الاسلاميه، 1370، ج3، ص143 .
43. قصه هاي معنوي، محمدرضا اکبري، انتشارات پيام عترت، دوم، 1378، ص42 .
44. منتخب ميزان الحکمه، محمدي ري شهري، سيدحميدحسيني، قم، دارالحديث، ص541، ح6620 .
45. سورة آل عمران، آية 159 .

اهميت، ضرورت و فوائد برنامه ريزي در اسلام، نويسنده: حجة الاسلام سيد جواد حسيني