خانواده از دیدگاه امام سجاد
خانواده یکى از مهم ترین نهادهاى جامعه به شمار مى آید و در پى پاسخ گویى به یکى از نیازهاى مادى که همان نیاز جنسى است، مى باشد. خانواده قدرتمندترین کانون اثرگذارى و مؤثرترین مرکز براى سامان دهى اجتماع و عامل تشکل و نظام دهى به جامعه است. در دهه اخیر، تهدیدها و آسیب هایى خانواده را به چالش کشیده و پیامدهاى ناگوارى براى آن به بار آورده اند. نادیده گرفتن یا انکار تفاوت هاى طبیعى زن و مرد، گسترش روابط آزاد جنسى، رفع محدودیت هاى ارتباط بین زنان و مردان در محیط هاى عمومى و افزایش فرزندان نامشروع، و خشونت هاى خانوادگى، از بارزترین تهدیدها و آسیب هایى هستند که جوامع امروزى را تهدید مى کنند. این آسیب ها محصول رویکردهایى هستند که از پشتوانه نظریه هاى به ظاهر علمى برخوردارند و در حال گسترش در همه جوامع اند.
خانواده آرمانى در اندیشه امام سجاد علیه السلام، چه ویژگى ها و راهکارهایى دارد؟با پاسخ به سؤال فوق، ویژگى ها و راهکارهاى تحقق خانواده مطلوب از دیدگاه امام سجاد علیه السلام روشن خواهد شد.
ویژگى هاى خانواده آرمانى
از دیدگاه امام سجاد علیه السلام، سعادت و کمال انسان در بندگى و قرب او تبلور مى یابد و توحید محورى، مهم ترین ویژگى جامعه مطلوب و نهادهاى تشکیل دهنده آن است.
نهاد خانواده از منظر اسلام، داراى جایگاه و قداست ویژه اى است که قابل مقایسه با هیچ نهاد دیگرى نیست. حکمت قداستى که اسلام به خانواده بخشیده است، ارزش گذارى معنوى بر پیوند خانوادگى، زمینه سازى براى تقویت این رابطه، و پیشگیرى از فروپاشى آن است. قداست ازدواج و خانواده، سد محکمى در برابر سوءاستفاده جنسى از زن به عنوان یک کالا یا ابزار فروش کالا، و در واقع مانع بردگى مدرن زن است. خطرى که امروز نسل بشر را تهدید مى کند، تقدس زدایى از کانون خانواده است.
مجموعه پایگاه ها و نقش ها که خاصیت تقسیم اجتماعى کار را نشان مى دهند، بسترى مى شوند تا براساس آن، روابط اجتماعى نسبتا پایدار حاصل شودکه آن را ساختار مى گویند.پذیرفتن مجموعه اى از نقش ها در نهاد خانواده که در برهه اى خاص،سیرى نسبتا پایدار از روابط متقابل اجتماعى را به وجود مى آورند، ساختار خانواده را شکل مى دهد.در این قسمت، به بررسى برخى از ویژگى هاى ساختارى این نهاد در اندیشه امام سجاد علیه السلام مى پردازیم:
- سرپرستى مرد:در اندیشه امام سجاد علیه السلام، مدیریت خانواده به شوهر اعطا شده است: «و اگرچه حق تو بر عهده او (زن) سخت تر و فرمان پذیرى از تو در آنچه دوست مى دارى و ناپسند مى شمارى ـ تا جایى که گناه نباشد ـ بر او لازم تر است.» البته، سرپرستى مرد در خانواده، به معناى مطلق بودن فرمانروایى او در محیط خانواده نیست که به دلخواه فرمان دهد و زن همانند برده اى مطیع و تسلیم او باشد.
بنابراین، همان گونه که براى تحکیم بنیاد خانواده، وجود یک سرپرست، ضرورى است و بدون آن، خانواده به سستى و تزلزل مى گراید، خودسرى ها، خودکامگى ها، خودمحورى ها و اعمال زور و قدرت بى جا نیز بنیاد خانواده را متزلزل خواهد کرد. اسلام کوشیده است از طریق تلفیق قدرت با ویژگى هاى اخلاقى اى همچون فروتنى، مهرورزى و گذشت، رابطه زن و شوهر را تا جایى که امکان دارد، تلطیف کند و از تبدیل شدن آن به یک رابطه زورمدارانه جلوگیرى نماید.
امام در راستاى محدودسازى قدرت مردان، توسل به شیوه هاى تربیتى و اخلاقى را اولویت خود قرار داده است و بعد از توصیه به اطاعت زن از شوهر خود، مهرورزى و همدلى با زن را حق وى بیان مى فرماید و از این طریق به تلفیق قدرت با آموزه هاى اخلاقى مى پردازد و از آسیب هاى احتمالى قدرت براى مرد جلوگیرى مى کند و بدین گونه الگویى مطلوب از مدیریت در این نهاد مقدس ترسیم مى نمایند.
- آگاهى و پذیرش نقش ها: از دیگر زمینه ها و عوامل بسیار مؤثر بر وضعیت خانواده، ارائه آگاهى ها و آموزش هاى لازم به دختران و پسران جهت احراز موقعیت همسرى، و در مرحله بعد، موقعیت پدر و مادرى نسبت به فرزندان، و ایفاى نقش هاى متناسب با این موقعیت هاست. تردیدى نیست که موفقیت روابط خانوادگى، تا حدود زیاد به برخوردارى هریک از همسران از پاره اى آگاهى ها و مهارت هاى مرتبط با نقش هاى زن و شوهرى یا پدر و مادرى بستگى دارد.
آشنایى با جهات مثبت و منفى زناشویى، یکى از لوازم مهم ورود به این رابطه است. زن و مردى که به ازدواج تصمیم دارند، باید بدانند که زناشویى از سویى نویدبخش است و از سوى دیگر، مسئولیت ها و وظایف جدیدى را ایجاد مى کند.
تقویت عواطف، تأمین بهتر مصالح خانواده را به دنبال دارد؛ زیرا وقتى انسان کسى را دوست مى دارد، تلاش مى کند تا مصالح او تأمین شود و در هرجا که عواطف متقابل وجود دارد، همه افراد سعى در پیشرفت یکدیگر دارند. آنچه انسان را از این همدلى و همیارى بازمى دارد، خودخواهى و خودمحورى افراد است که به اساس خانواده لطمه مى زند و بنیاد آن را سست و متزلزل مى سازد.زن و مرد با توجه به تفاوت هایى که در آفرینش دارند، از طریق برآورده کردن نیازهاى غریزى و روانى یکدیگر و در کنار هم قرار گرفتن، احساس آرامش مى کنند.
امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق، بر نقش عاطفى زن در قبال شوهر اشاره مى کند: «و اما حق همسرت ـ که با پیوند زناشویى زیردست تو شده ـ این است که بدانى خداى عزوجل او را مایه آرامش و راحتى تو ساخته است.» در روایت دیگرى امام سجاد علیه السلام مى فرمایند: «هر کس براى او (مؤمن) همسرى تزویج کند که موجب انس و آرامى دل او شود، خداوند در قبر کسى را که به صورت محبوب ترین بستگان اوست، با وى مأنوس مى سازد.»
در متن عربى روایت، ضمیر مذکر در واژه «یسکن» به مرد برمى گردد؛ یعنى مرد بدون آفرینش زن آرامش ندارد و نیازمند انیس است. ضمیر «الیها» نیز نیز به زوجه، یعنى زن برمى گردد و مفاد آن چنین مى شود که گرایش انسى مرد، به زن است و بدون آن مأنوس نیست و با وى انس گرفته و آرام مى شود.در این سخن امام سجاد علیه السلام نیز به وجود آرامشگر زن در خانواده اشاره شده و بر توجه به این ویژگى در هنگام انتخاب همسر تأکید شده است. آرامش زن در خانه موجب آرامش و آسایش خانواده مى شود و قوه محرکه اعضاى خانواده در داشتن روحیه اى شاداب و سرزنده و ابراز محبت میان آنهاست.
نیکو سخن گفتن: زن و شوهر در محیط خانواده باید علاوه بر محتواى کلام، در انتخاب قالب آن نیز دقت کافى را داشته باشند تا اثرش بر دیگرى پایدار و پردوام باشد.امام سجاد علیه السلام فرمودند: «گفتار نیک، فرد را نزد خانواده محبوب نماید.»
۳- احترام: انسان به صورت فطرى داراى کرامت و حرمت است و به همین دلیل باید از احترام برخوردار بوده، از تحقیر به دور باشد. امام سجاد علیه السلام احترام به زن در محیط خانواده را یکى از حقوق زن بیان مى فرماید که رعایت آن مى تواند نقش مهمى در تحکیم روابط بین همسران داشته باشد.آن حضرت مى فرمایند: «و اما حق زن و همسر آن است که احترامش کنى.»
آن حضرت اشباع غریزه جنسى و لذت بردن از یکدیگر را عامل و محور مهم سکون و آرامش در نهاد خانواده معرفى مى کند. این سخن حضرت، به توجه خاص مرد به میل جنسى زن اشاره دارد و آرامشگرى زن را منوط به اشباع درست غریزه جنسى اش مى داند. عدم ارضاى این نیاز موجب تنش و عصبیت، و در نتیجه بروز درگیرى هاى فراوان مى شود. توصیه ها و آموزه هاى فراوان دین اسلام درباره نحوه اشباع غریزه جنسى نشان از اهمیت این غریزه و نقش کلیدى آن در تحکیم پایه هاى کانون خانواده دارد. نقش ارضاى جنسى و عاطفى زن و شوهر در کاهش کجروى هاى اجتماعى، به ویژه تخلفات جنسى، امرى است که به استدلال چندانى نیاز ندارد. آن را به مکانى براى جرم و جنایت مبدل مى سازد.
